130

130 PROBLEMATY KA PKYS1S. BYTU I KOSMOSU

elcaci. była wyłącznie tematyką ontologiczną. Po drugie, jego diale- ;§ ktyka druzgocząca tradycyjnie przyjmowane opinie nie ma nic f wspólnego 7 dialektyką eleacką, jako że pierwsza nie wywodzi się z jakiejś dokładnie określonej zasady, druga natomiast opiera się na zasadzie niezmienności bytu, ma zatem zupełnie inne znaczenie. Po trzecie, tradycja nie przekazuje żadnych dokładnych informacji na lemat związków Ksenofanesa z Eleą. Wreszcie, we fragmencie, na który w przeszłości zbyt mało zwracano uwagę, sam Ksenofanes J mówi bez ogródek, że osiągnąwszy piękny wiek 92 lat był ciągle || włóczęgą bez stałego miejsca zamieszkania²; jeżeli zaś mając 92 lata nie miał stałego miejsca pobytu, to jest jasne, iż wtedy jeszcze nie założył szkoły w^f Elei. a jest mało prawdopodobne, aby założył ją później, po 92 roku życia. Przekonanie, że Ksenofanes był założycielem szkoły w Elei, wzięło się z niejasnego tekstu Sofisty, w którym X Platon, przeciwstawiając filozofom przyjmującym wielość zasad tych i filozofów', którzy - przeciwnie - wszystko sprowadzają do jedności, pisze:

„A nasza grupa, Eleatów, od czasów Ksenofanesa i jeszcze dawniej mówi, że jednym jest to. tak zwane wszystko, co istnieje

Platon wszakże nie mówi tu jako historyk, ale jako teoretyk. Przez «grupę e!eacką» rozumie tę orientację filozoficzną, która ,_:-wszyslko sprowadza do jedności i z lego powodu (ale tylko z. tego) uważa Ksenofanesa za protoplastę tego sposobu ujmowania rzeczy.

Od razu zresztą koryguje swoje powiedzenie stwierdzeniem, że taki sposób pojmowania rzeczy zaczął się «jeszczc przed* Ksenofanesem.

Tak więc stwierdzenie platońskie nie jest oparte na podstawach historycznych. Co więcej, zobaczymy, że Ksenofanesa jedność boga--kosmosu jest czymś zupełnie innym aniżeli jedność bytu eleackiego.

To zaś znaczy, jak to nowsza krytyka dobrze wykazała, że chociaż generalnie Ksenofanesa i eleatów można umieścić razem wśród zastępów tych filozofów, którzy wszystko sprowadzają do jednego, to

Diels-Kranz. 21 B 8-

Por. Plniim. Sofista. 242 cni (- OielsTCranz. 21 A 29): W. Witwicki.

jednak potem są od siebie całkowicie niezależni, a nawet sobie obcy właśnie ze względu na sposób, w jaki tę jedność pojmują⁴.

2. Krytyka pojmowania bóstw i obalenie założeń tradycyjnej

religii

Podstawowym lematem rozwijanym w' poematach Ksenofanesa była przede wszystkim krytyka lej koncepcji bogów, którą w sposób paradygmalyczny utrwalili Homer i Hezjod, a która była właściwa dla tradycyjnej religii i w ogóle dla Greka. Nasz filozof doskonale pokazuje podstawowy błąd. z którego biorą początek wszystkie związane z taką koncepcją niedorzeczności. Błąd ten polega na antropo-morfumie. to znaczy na przekonaniu, że bogowie i to, co boskie, w ogóle muszą posiadać wygląd, kształty, uczucia, dążenia zupełnie takie same jak ludzie, tylko bardziej dostojne, bardziej żywotne, potężniejsze, a więc różniące się czysto ilościowo, a nie jakościowo. Ksenofanes przekonaniom tym zarzuca:

„Gdyby woły, konie i lwy miały ręce i mogły nimi malować i tworzyć dzieła tak jak ludzie, to konie malowałyby obrazy bogów podobne do koni. a woły podobne do wołów^r i nadawałyby bogom kształty takie, jaka jest ich własna postać*⁰.

A dalej:

..Etiopowie uważają, że ich bogowie mają spłaszczone nosy i są czarni, Trakowie zaś. żc mają niebieskie oczy i rude włosy”⁶.

Tak włęc bogowie nie mają i mieć nie mogą wyglądu ludzkiego. A jeszcze mniej jest do pomyślenia, żeby mieli ludzkie obyczaje, a zwłaszcza, żeby popełniali czyny niedozwolone i nikczemne, o ja

kich mówi mitologia.

³ Hor. Zcller-Reale. s. 162 nn.

⁵ Dids-Kranz. 2! B 15; B. Kupis. '■ Tam>c. 21 B 16: B. Kupi*.