14810 Strona039

1

Jako punkt wyjścia przytaczam opinię Georga Simmla:

.Granica to nie jest przestrzenny stan z socjologiczną treścią, lecz socjologiczny fakt, który przyjmuje przestrzenną formę. Socjologiczny fakt, to to, że ludzie odgraniczają się od sąsiadów. A czy będą oni za granicę uważać górę, rzekę, czy wąwóz, czy też poprowadzą ją w szczerym polu, to już jest konkretne «przestrzenne wypełnienie*. Przestrzeń sama przez się jest nieznacząca. To ludzie jej nadają sens i odpowiednio w niej działają”¹*.

Nie jest więc tak, że ów przestrzenny stan wyprzedza jego socjologiczne oswojenie, raczej jest odwrotnie, sądzi niemiecki ńlozof i socjolog. To socjologiczny stan jest pierwotny, bowiem to ludzie nadają przestrzeni sens poprzez swe działania i myślenie. Podejście odwrotne, zakładające pierwotne istnienie granicy wobec aktywności człowieka -i tu zgadzam się z opinią - jest swego rodzaju fetyszyzowaniem.

Granica wedle Simmla jest konstruktem społecznym. I nie chodzi tu już tylko o granicę jako efekt odgraniczania się od sąsiadów.

Różne dyskursy kulturowe zdradzają pojęciowy sposób oswajania idei skończoności i nieciągłości, w tym także za pomocą kategorii granicy. Zaspokajać ona może nieprzeliczalną ilość potrzeb na ujęcie różnorodnych zjawisk, i to zarówno tzw. praktycznie uchwytnych, jak i nieuchwytnych praktycznie. Można przy użyciu tego terminu opisywać zarówno zjawiska czasowe, jak i przestrzenne, tzw. widzialne, jak i niewidzialne, doświadczane, jak i jedynie pomyślane.

Zacznijmy od skrajności. Definicja granicy zbieżnego ciągu nieskończonego zaproponowana przez A.L. Cauchyego umożliwiła uniknięcie sprzeczności logicznych czy „alogiczności” przy pomiarze zmian w przyrodzie w kategoriach rachunku różniczkowego i całkowego. O tyle, o ile definicja owa jest tożsamością syntaktyczną, o tyle jest swego rodzaju uzasadnioną w danym systemie językowym decyzją, co do tego, jak graniczność i pojęcie granicy wolno stosować. Sprecyzowanie pojęcia granicy zbieżnego ciągu nieskończonego nie dość, że ustanawia, o jakie ściśle określone wcielenie idei graniczności chodzi, to nadto, jak się okazało, dało szansę na uchwycenie zmian w przyrodzie wyrażonych w języku matematyki. Nie znaczy to wcale, że przyjęcie skrajnie rygorystycznego znaczenia terminu nie dopuszcza interpretacji formal-

G. Simmel. Soziologie. Untersuchung iiber die formen der Vergesellschaftung, Gesamt-ausgabe. Band 11, Frankfurt a. M.: Suhrkamp, 1992, ss. 689,693.

no-metodologicznych czy nawet filozoficznych granicy Cauchyego¹²³. Dodajmy, że w matematyce spotykamy kilkadziesiąt co najmniej użyć terminu ‘granica' z dookreślającymi je przydawkami.

Z przykładowego przedsięwzięcia definicyjnego wynika dla nas' tyle tylko, że zarówno idea graniczności, jak i pojęcie granicy mogą zostać zredukowane do konkretnego sensu i partykularnego użycia pojęcia czy intuicji graniczności.

Użycia te chcę widzieć jako rozciągające się od definicyjnego ustanowienia precyzyjnego sensu - jak np. w przypadku definicji Cauchy-’ego, stosowanego w dyscyplinach formalnych, a także w naukach empirycznych typu science - poprzez pojęcia granicy stosowane w limologii - dziedzinie geografii politycznej aż po metafory granicy, jak to bywa najczęściej, w przypadku wielu pojęć granicy występujących w dyscyplinach typu lettre, takich jak historia, a także poza nauką, np. w poezji, mistyce itp.

Przykładem użycia terminu ‘granica’ przez dyscyplinę typu lettre jest ta oto wypowiedź Michaiła Bachtina:

„Jakkolwiek wypowiedzi różnią się między sobą ze względu na rozpiętość, treść i budowę kompozycyjną, niemniej - jako jednostkom językowego porozumienia się - przysługują im pewne ogólne strukturalne właściwości, przede wszystkim zaś szczególne wyraziste granice. [...] Granice każdej wypowiedzi jako jednostki językowego porozumiewania wyznacza zmiana podmiotów mowy, tzn. zmiana mówiących. Wszelka wypowiedź, od krótkiej (zbudowanej z jednego słowa) repliki codziennego dialogu, do obszernej powieści, czy rozprawy naukowej - ma by tak rzec, absolutny początek i absolutny koniec

Granicą wypowiedzi jako jednostki porozumienia się jest wedle rosyjskiego filozofa kultury zmiana wyznaczana przez zmianę podmiotu

mowy.

^IM J. Kmita, Od eleatów do lingwistyki kognitywnej, w: Konstruktywizm w humanistyce, pod red. A. Pałubickiej i A.P. Kowalskiego, Oficyna Wydawnicza Epigram, Bydgoszcz 2003, ss. 23-24; M. Foucault konstatował: „Cet espace de localisation s'est ouvert avcc Galilee, car le vrai scandale de l’oeuvre de Galilće, ce n‘est pas teUement d'avoir dć-couvert, avoir redecouvert plutót que la Terre touranit autour du soleil, mais d'avoir constitue un espace infini, et infiniment ouvert" (M. Foucault, Dits et Ecrits. 1954-1988, Paris 1994, vol. IV, 1980-1988, ed. etablie sous la direction de D. Defert et F. Ewald avec la collaboration de J. Lagrange, Gallimard, vol. IV, 1994, s. 753).

¹¹⁴ M. Bachtin, Dialog. Język. Literatura, red. E. Czaplejewicz i E Kasperski, przeł. D. Ulicka, PWN. Warszawa 1983, s. 110.