163394Q158334555318843233619 n

64 III. Morfologia przedstawienia teatralnego

reguł, czyli jakąś gramatykę i składnię. Spośród tworzyw, którymi posługuje się teatr, tylko język naturalny może być faktycznie ujmowany jako system. Inne „materiały” wykorzystywane przez teatr nie zostały jeszcze w kategoriach semiologicznych (tzn. jako systemy) w wystarczającym stopniu opisane, podobnie jak zasady, możliwości ich łączenia ze sobą oraz z językiem natui*alnyin, a więc w taki sposób, aby można było „język teatru” traktować w rozumieniu systemowym. Eksploatowane przez teatr znaki innych sztuk, należące do różnych systemów semio-tycznych, wnoszą właściwe sobie reguły, jednak w spektaklu reguły te podlegają oczywiście wzajemnemu dopasowaniu, muszą zostać zasymilowane. Tę specyficzną dla teatru transformację podkreśla się od dawna, od chwili gdy Wagnerowską ideę Gesamtkunstwerk jako syntezy sztuk wyparła koncepcja dzieła teatralnego jako organicznej całości, odmiennej od współtworzących ją sztuk i rządzącej się swoimi prawami. Po drugie zaś, możliwość zdefiniowania „języka teatru” dodatkowo niweczy fakt, iż teatr obficie wyzyskuje jako swój materiał rzeczywistość naturalną, a tej nie da się ująć w kategoriach systemowych.

Określenie „język teatru” jest więc raczej przyjętym w praktyce pojęciem umownym. Może odnosić się do semantycznych i estetycznych zasad kształtowania przedstawienia, każde przedstawienie bowiem (mniej lub bardziej) stwarza własny język: narzuca pewne swoiste sposoby budowania znaczeń i zarazem projektuje reguły deszyfracji. Można też nazywać w ten sposób indywidualny charakter „pisma” reżysera, jego styl. Wreszcie za swoisty „język” można uznać silnie skonwencjonalizowane formy, np. balet klasyczny czy teatr Wschodu, które operują skodyfikowanymi systemami gestycznymi i plastycznymi. Ze względu na te kłopoty z pre-cyzacją pojęcia Jerzy Ziomek proponuje, za Umbertem Eco, by mówić nie o języku, lecz o repertuarze znaków, które można wyróżnić w danej epoce, nie układając ich w system (Ziomek 2003b).

W sensie zbliżonym do znaczenia pojęcia „język teatru” stosowany jest termin „kod”, choć jak przestrzega Patrice Pavis, „nie istnieje żaden osobny kod teatralny, [...] który byłby kluczem do wszystkiego, co jest wypowiadane lub pokazywane na scenie”. Dlatego „byłoby naiwnością oczekiwać od semiologii teatru odkrycia jakiegoś jednego lub kilku kodów teatralnych, które byłyby w stanie zredukować (lub sformalizować) przedstawienie do wyjaśniającego jego sensy schematu” (Pavis 1998: 228). Pavis, podobnie jak wielu dzisiaj badaczy (Michael Kirby, Tadeusz Kowzan, Marvin Carlson), dzieli kody na specyficzne dla teatru (teatru określonego kręgu kulturowego, jak też właściwe danej epoce i danemu stylowi gry) oraz niespecyficzne (występujące również w innych rodzajach sztuk, kody językowe, ideologiczne i kulturowe), dodając do tego jeszcze kody mieszane. Inaczej traktuje pojęcie kodu Erika Fischer-Lichte, która