180,181

—    — ' j-    ' (dwustopowiec peoniczny trzeci)

___LL	/	■ i----
___!__	JĄ	!__L__.
____!__	jjZ	_U___
	J t	_JJ__,
____	J L

(M. PawIikow6ka-Jasnorz«wska/<v/« nasza, 2)

Spodziewałam się, jesieni, że mi św 1.11 odmienisz

—    lecz ty wzdychasz: ach, nic wcześniej, jak za jakie kilka wrześni — — —

Módlcie się więc za mną, liście, szeleszczące powłóczyście —

W przeważającej liczbie przytoczonych przykładowo utworów uderza rozbieżność podziału na stopy i wyrazy (lub zestroje): bądź koniec wyrazu wypada wewnątrz stopy (tzw. cezura), bądź koniec stopy wypada wewnątrz wyrazu. Pokrywanie się granic wyrazu i stopy (tzw. diereza) zdarza się stosunkowo najczęściej w wierszach tro-cheicznych i amfibrachicznych. Dzieje się tak dlatego, że w języku polskim akcentuje się zwykle sylabę drugą od końca, toteż trochej i amfibrach, w których akcent pada na przedostatnią sylabę, najłatwiej mogą odpowiadać występującym w polszczyźnie zestrojom akcentowym.

Stopowa teoria rytmu stosowana jest na gruncie polskim z całym szeregiem zastrzeżeń i uzupełnień, które mają poszerzyć zasięg jej stosowalności. (Nie uważa się więc za naruszenie budowy stopowej wypadku, kiedy stopa przed średniówką bądź w klauzuli jest niepełna, pozbawiona jednej lub nawet dwu ostatnich nie akcentowanych sylab.

, Zjawisko takie określa się mianem kataleksy. Analogicznie jak kata-leksę traktuje się tzw. hiperkataleksę, a więc wypadek, kiedy w stopie przed średniówką lub w klauzuli występuje nie akcentowana sylaba nadliczbowa. Dopuszcza się też niekiedy możliwość zamienności stóp, a więc np. możliwość zastąpienia jambu trochejem czy też daktyla amfibrachem w inicjalnej części wersu.

Mimo tych dodatkowych prawideł uzupełniających teorię stopową istnieje w polskiej poezji stosunkowo duża ilość wierszy niewątpliwie . sylabotonicznych, których wersy nie dają się „podzielić” na jednakowe I stopy, a tylko na regularnie powracające układy stóp różnorodnych. Wiersze takie nazywa się (znowu wzorem antycznym) hrgaedami.

W wielu utworach nie mieszczących się w teorii stopowej sylaboto-nizm rozwija się najwyraźniej w ramach sylabicznych. Dotyczy to przede wszystkim tych sylabicznych formatów, które w poezji polskiej mają najdłuższą i najtrwalszą tradycję, a więc jedenastozgloskowca zc średniówką po sylabie piątej i trzynastozgloskowca ze średniówką po sylabie siódmej.

Rozpatrzmy ten wypadek na przykładzie wiersza Konopnickiej:

1 mówię: odejdź! — i wracam się cicha,	__i--		_!l__		_JJ___
.By spojrzeć jeszcze na stóp twoich ślady,	__L__	i	_ll__	JX	_Ijf____
I słucham wiatru, co w dali gdzieś wzdycha,	- J - .	X	JL;	—	__i__
I na kwiat patrzę więdnący i blady,	■ - • .	X		—	__i____
Na jeden z kwiatów tych, co mają duszę —	,. .. 7 _	X	II _	_x	i ł
J nic wiem, co mi jest — i płakać muszę.	i	i	1! ' 1	/	1'
I mówię: zostań! — i sama odchodzę.	i	i	II i		1
I drżąca idę w ciemności przed siebie,	i	i	II i		1
I czuję ciernie kolące w tej drodze,	i	i	II i		1
I styszę dzwony na serca pogrzebie,	i	i	II t		1
I widzę czarne snów ludzkich mogiły —	i	i	II ' !		1
I nie wiem, co mi — i iść nie mam siły.	i	i	II i\i		1 >
Dwie różne drogi — a jedna tęsknota.	i	i	II i		1
Dwie różne drogi — a jedno cierpienie.	__L__	X	_||__	—	1
Na jednej zorza zagasa mi złota,	'	'	/		- -11
Na drugą schodzi noc i smutków cienie...	__i_.	1	II i 1	1	1 >
I późna chwila jest — i rosa pada,	, J . _	X	_IIX|_		-IX _
I nic wiem, gdzie mi iść — i stoję blada...		X	—IIXL	_x	-U__

(M. Konopnicka I mówię : odejdź...)

Jest to wiersz jedenastozgłoskowy z tradycyjną sylabiczną średniówką po piątej sylabie, a jednocześnie wiersz o niewątpliwym uporządkowaniu akcentowym. Nie daje się on jednak podzielić na jednakowe stopy z powodu innego rozłożenia akcentów w przedśredniówkowej części wersu niż w części pośredniówkowej. Co więcej, pierwszy, pięcio-zgłoskowy odcinek wersu wykazuje nieporównanie wyższy stopień regularności akcentowej niż odcinek następny. W odcinku pięcio-zgłoskowym pojawił się bowiem po sylabie trzeciej dodatkowy przedział międzywyrazowy, wskutek czego budowę tego odcinka określić można sylabiczną formulą 5(3-j-2), która właściwie bez reszty ustala rów^r-nież jego budowę akcentową. Tymczasem odcinek sześciozgłoskowy, jakkolwiek wykazuje silne tendencje sylabotoniczne, daleki jest od pełnej rytmicznej regularności. Ogranicza się do wynikającego z sylabizmu rygorystycznego ujednostajnienia akcentowego trzech sylab w klauzuli, dopuszczając chwiejność akcentową trzech pozostałych sylab. W ten sposób sylabotoniczne ujednolicenie akcentowej budowy omawianego

181