22339 SAM94 resized

lawsie na ów magiczny pi . edział, który zwracał refleksję ku „innemu", z ominięciem pytań ku samemu sobie skierowanych.

Charakterystyczna jest pod względem recenzja I tomu opowiadań Witolda Zalewskiego „Śmiertelni bohaterowie". W atmosferę poszukiwań autora recenzji wprowadza motto, zaczerpnięte z Nietzschego: „Ze wszystkiego, co czytam, lubię tylko to, co krwią było pisane. Pisz krwią, a dowiesz się, że krew jest duchem". Nawiasem mówiąc, słowa te mogłyby stanąć również przed całą, bez wyjątku, twórczością Tadeusza Borowskiego. W recenzji tej autor daje półżartobliwą typologię literatury poświęconej życiu okupacyjnemu, a zwłaszcza konspiracji. „Decydują momenty czysto zewnętrzne, a więc: „«organizacja» (życie łączników, kolportaż, sprawy wewnętrzno-organizacyjne, wspomnienia o bohaterach), «akcja» (zastrzelenie gestapowca, wysadzenie pociągu, eks- i rekwizycja), «dywersja» (oddziały leśne, walka z otoczającymi Niemcami) oraz •powstanie* (tematyka barykady, walka z czołgiem, szpital powstańczy)”. („Droga do kresu — czego?”, III, 45). Szczególnie zainteresuje nas zdanie następne, będące świadectwem, że i sam autor podobnie rozumiał odrębność własnej prozy od innych utworów obozowych, że świadomie przeciwstawiał się opisanemu schematowi: „Charakter specjalny posiadają motywy getta, gestapo i obozu — gdzie zazwyczaj główny nacisk kładzie się na okrucieństwo poszczególnych Niemców i na konflikty psychologiczne mające zaznaczyć różnicę między światem dobra i zła”. Na tor poprzednich rozważań wprowadza nas także zakończenie recenzji, gdzie Borowski zestawiając (z zachowaniem wszelkich proporcji) Zalewskiego z Celine’em, wskazuje na różnicę, którą stanowi fakt, że pisarz francuski nie zatrzymał się w połowie drogi i negując określony porządek świata nie wyłączył zeń siebie. I ten właśnie przedział za-

rzuca Borowski autorowi „Śmiertelnych bohaterów* . Wracamy więc do sprawy poruszanej już wielokrotnie przy omawianiu literatury obozowej (podobny zarzut w stosunku do Kossak-Szczuckiej), tyle że obok wspomnianych kwestii etycznych należy silniej podkreślić poznawczy charakter postulowanej przez Borowskiego perspektywy spojrzenia. Jeśli rozrachunek, to rozrachunek totalny. I właśnie wnioski w stosunku do nas samych wyciągnięte mają najbardziej istotne znaczenie, tylko wtedy mówić można o myślowym zdyskontowaniu tak bogatej w znaczenia lekcji, którą przyniosły lata wojny i okupacji. Drogę takiej refleksji wskazał Borowski właśnie w opowiadaniach obozowych.

„Epoka pieców” — bolesne to określenie, gdzie wyróżnikiem czasów nam współczesnych są krematoria Oświęcimia, stało się już od lat czterdziestych popularne i do dziś funkcjonuje w świadomości społecznej. Jest wyrazem nie tylko goryczy tych, którzy tamte lata przeżyli, a wraz z nimi swą osobistą tragedię — równie często bywa stosowane przez młodych, zwłaszcza poetów, mając określić stosunek do dziedzictwa przeszłości i uzasadnić złe samopoczucie w historii, która tamtą przeszłość nieuchronnie obejmuje. Pomijając już nawet sloganowy dzisiaj charakter tego określenia, będącego najczęściej ułatwieniem myślowym, nie zaś wyrazem rzeczywistego przeżycia więzów z przeszłością, to w każdym razie oznaczać może ono dwie, całkowicie różne postawy. „Epoka pieców” to najczęściej, również dla Rudnickiego, który tak właśnie nazwał swój cykl opowiadań, czas sięgający od owych lat czterdziestych w daleką przyszłość, przyszłość, dla której nie widać końca, bowiem fakt śmierci milionów ofiar nie straci nigdy swego znaczenia, zwłaszcza w sferze emocjonalnej. To czas spięty w klamrę minio-

223