23545 str 122 123

Jagiełłę w szeregu najwybitniejszych wodzów, gdyż operacja grunwaldzka była wspaniałym dziełem sztuki wojennej. Nie można go natomiast obciążać odpowiedzialnością za nieudane oblężenie krzyżackiej stolicy, Malborka.

9. Stanisław Żółkiewski (1547—1620). Służbę publiczną zaczął u boku przyjaciela rodziny, niewiele odeń starszego Jana Zamoyskiego. Był rotmistrzem w wojnie gdańskiej Stefana Batorego i uczestniczył w jego kampaniach moskiewskich. W zwycięskiej bitwie pod Byczyną (1588), gdzie został ranny, był prawą ręką Zamoyskiego. W 1588 roku mianowany został hetmanem polnym koronnym, a w 1590 kasztelanem lwowskim. Stłumił powstanie kozackie Naiewńjki (1596). Był najbliższym współpracownikiem Zamoyskiego i popierał go w konflikcie politycznym z królem Zygmuntem ni Wazą, jednakże po śmierci kanclerza (1605) nie stanął na czele tych, którzy wzniecili przeciw królowi rokosz. Wraz z regalistami wystąpił przeciw rokoszanom i pobił ich pod Guzowem (1607). Nadal jednak pozostał oponentem niebezpiecznej dla Polski polityki Zygmunta III. Sprzeciwiał się jego agresywnej polityce wobec Rosji, ale w swej lojalności nie odmówił objęcia dowództwa. Pobił Rosjan pod Kłuszynem (1610) i zajął Moskwę, jednakże śkłonił bojarów moskiewskich do obioru królewicza Władysława carem, co miało przygotować unię polsko-rosyjską. Gdy król odrzucił ten plan, Żółkiewski odsunął się od spraw rosyjskich. Dopiero w 1613 roku otrzymał buławę wielką, choć wakowała ona od śmierci Zamoyskiego. W 1617 roku został kanclerzem wielkim koronnym. Żółkiewski był przeciwny prowokowaniu Turcji i potępił samowolne wyprawy magnatów ukraińskich do Mołdawii. Gdy jednak doprowadziło to do zagrożenia pozycji Polski, zdecydował się na wyprawę, która zakończyła się klęską pod Cecorą i śmiercią Żółkiewskiego pod Mohylowem.

10. Jan Zamoyski (1542—1605). Wychowanek uniwersytetu padewskiego. U początków swej kariery był czterowioskowym szlachcicem, a umarł jako wielki magnat, posiadacz 199 wsi, 11 miast i wielu intratnych królewszczyzn. Zaczął od służby w kancelarii Zygmunta Augusta jako jeden z jego sekretarzy. Podczas pierwszego bezkrólewia okazał się zręcznym demagogiem i świetnym mówcą; wysunął się na czoło mas szlacheckich, pozyskując je sobie hasłem elekcji viritim. Przyczynił się do obioru Henryka Walezjusza i w jeszcze większym stopniu do elekcji Stefana Batorego, który uczynił go swoim głównym i zaufanym doradcą. W 1576 roku Zamoyski został podkanclerzym, a w 1578 roku kanclerzem wielkim koronnym. Już podczas wojny ze zbuntowanym Gdańskiem ten cywil zaczął się interesować sprawami wojskowymi, a w kampaniach moskiewskich Batorego dowodził parokrotnie samodzielnie i to zupełnie dobrze (zdobycie Wieliża w 1580). Mianowany w 1581 roku hetmanem wielkim Koronnym, odegrał poważną rolę przy oblężeniu Pskowa, wykazując talent organizatorski i wielką energię. Po śmierci Batorego Zamoyski przeprowadził elekcję Zygmunta HI Wazy i nie dopuścił do tronu polskiego arcyksięcia Maksymiliana Habsburga, którego pobił pod Byczyną (1588). Realizując czarnomorskie plany magnaterii, z powodzeniem ingerował w sprawy Mołdawii (w 1595 roku pobił Tatarów i Turków pod Cecorą) i Wołoszczyzny (w 1600 roku pobił hospodara Michała Walecznego pod Bukowem). Z kolei interweniował w Inflantach przeciwko Szwedom, zdobywając Wolmar (1601), Fellin i Biały Kamień (1602). Stosunki Zamoyskiego z Zygmuntem ni popsuły się zaraz po Byczynie. Kanclerz był wrogiem prohabsburskiej polityki króla i nosił się z zamiarem przeprowadzenia detronizacji Zygmunta. Nie jest wykluczone, że pragnął zająć jego miejsce.

6.

„JA NIE Z SOLI ANI Z ROLI...”

1.    Marcin Borelowski (1829—1863), pseudonim Lelewel — blacharz warszawski. Jako siedemnastoletni młodzieniec uczestniczył w powstaniu krakowskim 1846; brał też udział w powstaniu wielkopolskim 1848 roku. Przed wybuchem powstania styczniowego jako setnik organizacji miejskiej w Warszawie działał wśród robotników i rzemieślników, organizując tajną policję narodową i gromadząc broń. W powstaniu był pułkownikiem i naczelnikiem wojennym województwa podlaskiego. Odniósł zwycięstwa pod Chruśliną i Panasówką. Poległ pod Batorzem.

2.    Jan Henryk Dąbrowski (1755—1818), twórca Legionów. Był synem oficera armii saskiej i sam służył w tej armii od 1771 roku, dosługując się stopnia rotmistrza gwardii. W 1792 roku, gdy wskutek realizowa-

123