26635 skanuj0061 (44)

DOBA ŚRFJDNIOPOLSKA

(od przełomu XV i XVI do połowy XVIII wieku) 13. CZYNNIKI SPRAWCZE ROZWOJU JĘZYKA DOBY ŚREDNIOPOLSKIEJ

Jak już stwierdziliśmy w poprzedniej części tej książki, na przełom XV i XVI wieku przypadają ważne zmiany językowe:

¹ zmiana akcentu inicjalnego na paroksytoniez ny jainik iloczasu i'powstanie samogłosek pochylonych powstanie dwu samogłosek nosowych: przedniej i tylnej^twardnienie spółgłosek sz, i, ci. <£,_£, dz, rz (w wymowie ^rf)j Zmiękczenie spółgłosek k i g w grupach ke, ge> ky, gy, które przeszły w kie, gie> ki. gi itp. Zmiany te wespół z — bodaj jeszcze ważniejszymi — zmianami historycznych warunków społecznego funkcjonowania języka, o których powiemy w tym rozdziale, uzasadniają datowanie od przełomu XV i XVI wieku nowego okresu w jego dziejach - doby średniopolskiej. Trwała ona cjp przełomu oświeceniowego w połowic XVIII wieku. Na najważniejsze zmiany w zakresie 'spółecznego funkcjonowania języka, które legły u jej podstaw, składają się: rozkwit i polonizacia miast, rozwój demokracji szlacheckiej, a zwłaszcza walką o egzeku-cję praw , reformacja i kontrreformacja, szerzenie się renesansowej kultury humanizmu, rozwój nauki i oświaty, rozkwit literatury w języku ojczystym, rozwój drukarstwa i oddziaływanie językowe^-polskiej książki drukowanej.

U progu doby średniopolskiej miasta już od dłuższego czasu przeżywały okres świetności i rozkwitu. Kraków, Wrocław-, Gdańsk liczyły na przełomie XV i XVI wieku 20 tysięcy mieszkańców-, Poznań 15 tysięcy, Warszawa i Lublin — po 10. W XV wieku

w największych miastach przewagę wśród patrycjatu miał jednak 121 wciąż jeszcze żywioł obcy. głównie niemiecki (w niektórych miastach, jak Krąjęów czy Lwów, także nowszy włoski). W kontekście dziejów polszczyzny bardzo ważnym zjawiskiem był proces poloni-zacji tych obcych żywiołów miejskich. Przebiegał on różnie w różnych miastach: w Poznaniu na przykład około roku_L50Q~był już w zasadzie, zakończony, podczas gdy w stołecznym Krakowie decydujące pod tym względem było dopiero czwarte dziesięciolecie XVI wieku — do rangi symbolu ilustrującego wzajemny układ sił żywiołu niemieckiego i polskiego urasta fakt przeniesienia w-153.6. roku polskich kazań z małego kościółka św. Barbary do kościoła Mariackiego, gdzie do tego czasu głoszone były kazania niemieckie. Polskość niiast miała ogromne znaczenie w kontekście umysłowej i kulturalnej aktywności mieszczan. Mieszczanie wyprzedzili szlachtę w tak charakterystycznym dla okresu Odrodzenia pędzie do wiedzy- i wykształcenia: z nich rekrutowało się pierwsze pokolenie naszych renesansowych pisarzy i tłumaczy (Biernat z Lublina, Jan z Koszyczek, Andrzej Glaber z Kobylina, Baltazar Opec i inni), z nich wywodzili się pierwsi drukarze i pracownicy oficyn drukarskich (redaktorzy, korektorzy, zecerzy itp.).

Wielkie.znaczenie miast i mieszczaństwa w dziejach języka.doby średniopolskiej zamyka się jednak zasadniczo w granicach chronologicznych XVI wieku. Polityka państwa wobec miast powodowała ich (śfopniowy upadek. Najbogatsza warstwa patrycjatu wsiąkała w stan szlachecki (Boncrowie, Morsztynowie), reszta ubożała. Ostateczny upadek miast spowodowały zniszczenia w wyniku wojen drugiej połowy XVII wieku i ich skutków w postaci głodu i epidemii (liczba ludności niektórych miast spadła wówczas o 90%, Warszawy, Krakowa i Poznania o 50%). Dzieła zniszczenia dopełniła w pierwszej połowie XVIII wieku wojna północna, w której wyniku Kraków i Poznań spadły do rzędu kilkutysięcznych osad, upadkowi oparła się tylko stołeczna Warszawa. Odtąd miasta przedstawiały obraz znany nam z Momchomachii:

W mieście, ponieważ zbiór pustek lak zowiem [...],

Było trzy karczmy, bram cztery ułomki,

Klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki.

Stanem dominującym w państwie, jedynym wyposażonym