304

304    /X. Późniejsze kierunki rozwoju filozofii

jak się przyjmuje, mogą zostać przekształcone w prawdy logiczne przez zastępowanie wyrażeń synonimicznych. Jeżeli ..kawaler" znaczy po prostu ..nieżonaty mężczyzna", zdanie ..Każdy kawaler jest nieżonatym mężczyzną" może zostać prze formułowane w zdanie mówiące o pewnej tożsamości logicznej. Zarzut Quine’a sprowadza się do tego, iż nie rozporządzamy żadnym kryterium synonimicznośei. Możemy powiedzieć, że wyrażenia ..kawalerowie" i „nieżonaci mężczyźni" są synonimiczne. jeżeli zdanie ..Każdy kawaler jest nieżonatym mężczyzną" jest zdaniem analitycznym, ale wówczas kręcimy się w^r koło. Możemy powiedzieć, że dwa wyrażenia są synonimiczne. jeśli zdanie głoszące, że wszyscy kawalerowie są nieżonatymi mężczyznami, jest prawdą konieczną, ale raz jeszcze popadamy w błędne koło, ponieważ funkcją słowa „konieczna" jest tutaj tylko wskazanie, że zdanie, które określa, jest zdaniem analitycznym.

Nie ulega wątpliwości, że tego rodzaju procedury są koliste. Nasuwa się tu jednak zarzut, iż zachodzi pewna warta odnotowania różnica między zdaniami takimi jak „Okuliści są lekarzami, którzy zajmują się oczami", o których wiemy, iż są prawdziwe, o ile tylko rozumiemy znaczenie słów, a zdaniami takimi jak „okuliści są zamożni", które są zależne od świadectw empirycznych. Quine do pewnego stopnia uznaje tę różnicę, przyjmuje bowiem, że „wzięta w całości nauka pozostaje w podwójnej zależności - od języka i od doświad-czenia^M,,;>, ale przeczy temu, iż można przeprowadzić to rozróżnienie w jakimkolwiek konkretnym przypadku. Wiąże się to z odrzuceniem drugiego dogmatu empiryzmu. Quine chce tu nie tylko zakwestionować możliwość realizacji pierwotnego Carnapow'skiego projektu przełożenia każdego składnika sensownego dyskursu na język, który poza aparaturą logiczną zawierałby tylko odniesienia do danych zmysłowych. ale podejmuje również o wiele bardziej radykalny i wątpliwy krok polegający na zanegowaniu tego, iż jakiekolwiek zdanie, wzięte z osobna, może zostać potwierdzone lub zdezawuowane przez występowanie zdarzeń sensorycznych mieszczących się w pewnym określonym zakresie. Te dwa dogmaty wiążą się ze sobą ze względu na

Tamże, *. 64.

takt. że gdybyśmy mogli zaakceptować drugi z nich. nawet w wersji słabszej, moglibyśmy pojmować /dania analityczne jako zdania „pusto potwierdzane, ipso facto, przez cokolwiek”²⁰.

Alternatywne rozwiązanie, za którym opowiada się Quine. sprowadza się. mówiąc jego słowami, do tego. że ..całokształt naszej izw. wiedzy czy też przekonań, od najbardziej przypadkowych prawd geografii i historii aż po najgłębsze prawa fizyki atomistycznej, a nawet czystej matematyki i logiki formalnej, jest tworem człowieka i styka się z doświadczeniem tylko wzdłuż swoich krawędzi”²¹. Ten całokształt jest niedookreślony przez swoje warunki brzegowe, tak iż wówczas, gdy wchodzi w kolizję z doświadczeniem, mamy znaczną swobodę wyboru zmian, jakie możemy wprowadzić, by ponownie je ze sobą uzgodnić. Zdania bliskie krawędziom, to znaczy te, które wyrażają przekonania wywoływane bezpośrednio przez bodźce zewnętrzne.- czy też. ujmując to jeszcze inaczej, sprawozdania z doświadczenia. są względnie pewne. Nie są one jednak nietykalne: dokonując przystosowań na innych obszarach możemy odrzucić je jako zwodnicze, albo jako zdające sprawę z halucynacji; jest jednak mało prawdopodobne. że obierzemy tę strategię postępowania, jeżeli owe zdania zyskały sobie akceptację innych obserwatorów-. Z pewnych innych powodów zdania, o których można powiedzieć, że tworzą podstawowy rdzeń naszych przekonań, prawdy logiki i matematyki - a raczej to. co za takie prawdy uważamy, i zapewne również niektóre bardzo ogólne zasady naukowe nie zostaną przypuszczalnie podważone, ale i one nie są nietykalne. Mogą zostać odrzucone lub zmodyfikowane, jeżeli w obliczu załamania się akceptowanej teorii u/.namy to za najbardziej ekonomiczny lub najbardziej wiarogodny sposób przywrócenia całościowej harmonii.

Czy nie możemy jednak, nawet na gruncie takiego stanowiska, rozróżniać zmian przekonali dotyczących faktów i zmian językowego użycia? Czy nie zachodzi żadna różnica między odrzuceniem zdania „Wszystkie łabędzie są białe”, dlatego, że odkryliśmy jakiegoś czarnego łabędziu, i odrzuceniem zdania „Część nie jest nigdy równa cało-

²⁰    Tamże. s. 63-64.

²¹    Tamże. s. 65.