33903 IMG�57

48 Ko/d/inł III

48 Ko/d/inł III

bów następujących Pⁿ *¹'h 'ninwestowaniu". Ziisoby _ro jako trniom- pr/c/ jednostkę przedmioty, właściwości osohiu ^Są pr/jC' * esęyńflośei sprzyjające. Autor uważa. że zarówno spostrzegani*/' °l^<.^>,'^c*ⁿ°<k^ i faktyczna (obiektywna) utrata zasobów lub brak ich wzrosną L ^sub,ek,ywnai^ now«l»ni» stresu.    “ "" HI

powstania stresu.

Według Anlonovśky’ego (za: Heszen-Niejodek, Ratajczak 1996) _8t wszechobecne i nieuniknione, ale nie wywołują jednoznacznie negatywnych** I kdw dla jednostki Rezultaty ich działań zależą od posiadanych przez jedn ¹ zasobów przydatnych w radzeniu sobie. Istotną rolę odgrywają tu właści^ jednostki, tj. poczucie koherencji oraz sensowności i przewidywalności dzj^ w stresie.

Pojęciem węższym od terminu sytuacja trudna, a równie często stosowany)), zamiennie jest konflikt. Przedmiotem rozważań będą konflikty motywacyjnej wnęlTznc). Zdaniem Jarosza (1988) konflikty tego typu polegają na niezgodno^ miedzy tendencjami do działania i opisywane są zwykle terminem motyw, ce| reakcja. W sytuacji bardzo trudnych wyborów występują cztery typy konfliktów: konflikt między dążeniem a dążeniem ma miejsce, gdy występują dwa dą^. nia, z których tylko jedno może być zaspokojone;

-    konflikt między unikaniem a unikaniem pojawia się, gdy zachodzi potrzeba dokonania wyboru między dwiema niekorzystnymi, przykrymi lub zagrażającymi sytuacjami, z których można uniknąć tylko jednej;

-    konflikt między dążeniem a unikaniem występuje, gdy dążeniu do osiągnię.

cia celu towarzyszy chęć uniknięcia okoliczności;

- konflikt podwójny (lub wielokrotny) między dążeniem a unikaniem, łączy się z dwoma celami, gdzie w przypadku każdego jednostka ma tendencję do dążenia i unikania (podwójne dążenie - unikanie).

Analizując zagadnienie zachowania człowieka wobec trudności me można pominąć psychologicznych koncepcji frustracji. W definicjach frustracji podkreśla się rolę czynników zewnętrznych, będących przeszkodą w realizacji celu lub wywołujące zakłócenia na tej linii. Wielu psychologów frustrację utożsamia z sytuacją stresową (patrz: Jarosz 1988; Larkowa 1987; Jagiełło 1990).

Sytuacja trudna utożsamiana jest także z problemem. Według Słownika wyrazów obcych (1980) termin „problem" pochodzi z języka greckiego (próblema) i oznacza zadanie, zagadnienie teoretyczne lub praktyczne wymagające rozwiązania. Oznacza również sprawę trudną do rozwiązania czy zadanie, którego podmiot nie może rozstrzygnąć za pomocą posiadanych wiadomości, umiejętności i nawyków (Tomaszewski 1975). Według Kowalika (1996) problem to układ, w którym nie została zachowana odpowiedniość, proporcjonalność między warunkami zewnętrznymi a możliwościami jednostki, która w takim układzie sytuacji się znalazła.

Problemy w zależności od poziomu informacji, czyli danych początkowych Tomaszewski (1975) dzieli na:

- otwarte, w których poziom informacji jest bardzo niski, człowiek nie posiada żadnych danych o możliwych rozwiązaniach problemu, nie zna hipotez i warian*

tów rozwiązań. W celu rozwiązania problemu należy najpierw sformułować różne pomysły rozwiązania, a następnie wybrać jeden z nich;

-    zamknięte, w których dany jest pełny zbiór możliwych rozwiązań, człowiek wybiera jedno z nich.

W oparciu o kryterium sposób sformułowania celu Guilford (za; Tomaszewskim 1975) wyodrębnia problemy;

-    konwergencyjne, w których cel jednocześnie określa wynik końcowy, problemy te mają tylko jedno poprawne rozwiązanie;

-    dywergencyjne, w których cel dopuszcza wiele rozwiązań.

Inną typologię problemów stworzonych dla potrzeb studia przypadków zaproponowali Reid i Epstein (za: Kirenko 2002). Twórcy wyróżnili siedem grup tzw. problemów „życiowych”:

-    konflikty interpersonalne,

-    niezadowolenie ze stosunków społecznych,

-    problemy z organizacjami społecznymi,

-    problemy niemożności spełnienia roli społecznej,

-    problemy związane ze zmianą sytuacji społecznej,

-    reaktywna potrzeba emocjonalna (np. strach, depresja).

-    brak środków wspomagających (np. pracy, pieniędzy).

Zaletą opisywania zachowania człowieka wobec trudności za pomocą pojęć i synonimicznych była jego uniwersalność, możliwość stosowania do różnorodnych zagadnień, wadą zaś rozbieżność w definiowaniu zjawiska. Dlatego też pod koniec lat sześćdziesiątych, głównie za sprawą pracy Lazarusa - Psychological Stress and Coping Process (za: Łosiak 1988) w podejściu do problemu zachowania człowieka w sytuacji trudnej pojawił się nowy bardzo istotny element - radzenie sobie. Przedmiotem zainteresowań wielu prac stały się nie przyczyny i uwarunkowania sytuacji trudnych, ale procesy adaptacyjne. Stało się jasne, że należy się skupić nie tylko na wpływie negatywnych czynników, którym człowiek jest poddawany, ale przede wszystkim na tym, jakie on sam podejmuje działania wobec trudności.

W literaturze psychologicznej funkcjonują trzy terminy związane z zachowaniem się człowieka wobec zmian w otoczeniu: adaptacja, radzenie sobie i mechanizmy obronne (Łosiak 1994; por. Grzegołowska-Klarkowa 1989; Terelak 1993; Heszen-Niejodek, Ratajczak 1996; Wrześniewski 1996). Pojęcia te mają swoje korzenie w różnych orientacjach teoretycznych i dziedzinach badań, dlatego też zakresy ich znaczeń często zachodzą na siebie.

Termin adaptacja ma swoją genezę w badaniach laboratoryjnych nad zwierzętami, Natomiast pojęcie mechanizmów obronnych zostało wprowadzone do psychologii przez koncepcję psychoanalityczną¹³ i kontynuowane w ramach teorii wywodzących się z tego nurtu. Trzecie z omawianych pojęć - radzenie sobie po jawiło się w latach 60. w koncepcji opierającej się na obydwu wspomnianych nur tach. Zdaniem wielu autorów radzenie sobie zawiera w sobie zarówno pojęcie ac aptacji, jak i mechanizmów obronnych (patrz: Heszen-Niejodek 1996). ^{2 1}

1

ich emocjonalnymi konsekwencjami.

2

¹³ Według Freuda (1994) mechanizmy obronne mają na celu chronienie „ego” przed konflikta