38685 IMG`80 (2)

Tym sposobem Polska zyskała sobie przodownictwo w postępie ludzkości i dziś, w latach kongresowego Królestwa, pozostaje jej jeno rozwijanie w sobie i w pobratymcach tych zasad, które „tkwiły od wieków w narodzie naszym”⁷⁰.

Najdonioślejszy mit pierworództwa tworzył Joachim Lelewel. Sam niechętny tej „materialnej cywilizacji, o jaką zachodnie strony gonią”, tęż niechęć przypisał polskiemu duchowi narodowemu⁷¹. Zarazem przecież demokrata najszczerszy, włąsnc swoje przywiązanie do idei wolności i równości republikańskiej, w której upatrywał fundament europejskiej cywilizacji, także przypisał polskim praojcom. W hipotetycznym pierwotnym gminowładztwie słowiańskim ujrzał więc zaród demokracji współczesnej, a w późniejszym — już źródłowo udokumentowanym — republikanizmie i egalitaryzmie szlacheckim dalsze jej instytucjonalne rozwinięcie: wprawdzie idea demokratyczna spaczona została ograniczeniem swobód i praw do jednego tylko uprzywilejowanego stanu, w nim jednak przynajmniej została przechowana wtenczas, gdy ani słychać o niej nie było w narodach ujarzmionych przez królów i jezuitów. Tak to Polska odbierała Anglikom, Francuzom, Amerykanom berło pierwszeństwa w stanowieniu praw człowieka i obywatela. „Tworząc nowe — pisał Lelewel w roku 1833 — należy do niego naginać i zastosowy wać dawne narodowe i nowe z narodowego wywinąć. Słaba jest budowa nie oparta na wkorzenionych fundamentach’*⁷². Wcześniej jeszcze, bo w roku 1831, zalecał Sejmowi, aby tworząc nowy porządek towarzyski, „w nim kojarzyć przeszłość z przyszłością, wiązać rzecz własną polską z dążnością wieku”⁷³ — co stać się miało po powstaniu listopadowym dewizą całego prawie polskiego ruchu demokratycznego.

Celna Lelewela formuła była czymś więcej niż podkreśleniem znaczenia ciągłości dziejów narodowych w postępie powszechnym. Znosiła ona w ogóle antynomię tradycji i postęjm, narodowości i cywilizacji. „Rzecz własna polska” — po oczyszczeniu jej z nalotu cudzoziemskiego feudalizmu — okazywała się od wieków zbieżna z aktualnym

K. Brodziński, O IttasycznoSci i romamyctnolci tudzież o duchu poezji polskiej, w: Wybór pism, opt. A. Witkowska, Wrocław 1966,». 338.

⁷¹    J. Lelewel, Polska, dzieje i rzeczy jej, t. XX, s. 276; por. M. H. Screjski, Naród a państwo to polskiej myili historycznej, Warszawa 1973, a. 128-129.

⁷²    }. Lelewel, Uprzednio myil, etyli slouia do postukiwali wstępne, cyt. wg: J. Lelewel, Dzielą, t. II, Warszawa

1964, s. 877-878.    '

58    ^ J, Lelewel, Trzy konstytucje polskie, w: Dzieła, t. VIII, Warszawa 1961, a. 541.

/

programem demokracji europejskiej: dlatego to „nowe" dać się miało łatwo wywinąć z „dawnego narodowego".

Skrajną tej myśli konsekwencję dobitnie wyraził publicysta powstańczej lewicy: „Podzielając konieczne europejskie dążenie, mamy swoje cnoty, swój charakter, swoje prawa, swoją historię, swoje instytucje, słowem: swoją narodowość, swoją indywidualność (...) Dogmat władzy ludu jest domowym, historycznym pomnikiem. (...) Ojczyzną politycznej wolności jest nasza ziemia, jest Polska (...) Zasadami i instytucjami liberalnymi uprzedziliśmy wszystkie narody Europy (...) należy nam instytucje wskrzesić, upowszechnić, rozprzestrzenić na wszystkich obywateli, nic nam nie trzeba naśladować"⁷⁴.

Któżby tam jednak instytucje wskrzeszał po czterdziestu latach ostrych zakrętów historii, w nowym całkiem krajobrazie społecznym? Któżby je, zwłaszcza z lewicy, istotnie wskrzeszać chciał i mógł w razie zwycięskiej narodowej rewolucji? Jakie instytucje? Prawa kardynalne, konfederacje, liberum veto, poddaństwo, trybunał lubelski? Czy przeciwnie, ustrój trzeciomajowy, który przecież zrodził się z krytyki „domowych historycznych pomników", ale którego wpasowywanie w nową rzeczywistość już by oznaczało ruch wsteczny? Przy pomyślnym obrocie zdarzeń wskrzesić można było ojczyznę w pomniejszonych granicach, ponadto zaś nazwy i symbole, ale nie instytucje, nie prawa, nawet nie idee. Myśl o rewolucji wpatrzonej w przeszłość była ułudą, nie dawała się ująć w realny program, a jednak stała się niezwykłym fenomenem polskiej historii sentymentalnej.

Była ułudą, bo przecież nie z przeszłości brały się ideały i cele walki, i nie szlachecko-republi kańska tradycja, zakwestionowana przez reformy Oświecenia, przecięta przez rozbiory kraju, była krynicą wartości uznanych przez liberałów i radykałów polskich. Ich idee i programy były wyrazem dążeń najzupełniej współczesnych, wyrastały z analizy aktualnej sytuacji kraju i Europy. Zmitologizowana tradycja musiała je jednak uświęcić i uwierzytelnić, to co w nich było cudze spolszczyć, a co nowe — w skóry przyodziać, w sukmanę lub kontusz. Idealizacja przeszłości bywa cechą postawy zachowawczej, bywa i rewolucyjnej. Polskie mity pierworództwa uczyniły z-niej instrument wyznawców socjalnego i cywilizacyjnego postępu.

Takie dorabianie staropolskich metryk współczesnym uniwersal-

^ J. B. Ostrowski, Przyszły króli „Nowa Polska” 1831, cyt. wg: J. Szacki, Ojczyzna — naród — rewolucja,

s. 244. 59