43976 IMG87

realizmu), aję można generalnie zauważyć, że jest on tyra _Wyżs bardziej spetryiikowane są owe konwencje. Zdarza się, że krańcom’ **h jenie do zerwania z istniejącymi konwencjami i odpowiadający * ^ normami estetycznymi, wyprzedzające znacznie przeciętną świad₀' estetyczną epoki, stawia poszczególnych pisarzy lub cale grupy lite^?^ w sytuacji społecznego niezrozumienia i, co za tym idzie, izolacji, |j|| trwa tak dtugo, dopóki ich osiągnięcia nie zostaną zasymilowane i ^ wadzone w społeczny obieg. Często jest to sprawą bardzo odj_c„i! przyszlośd, niejednokrotnie dopiero późniejsze pokolenia odkryw niezrozumiane i zapomniane wartości, które w chwili pojawienia _sję były zbyt jaskrawo sprzeczne z systemem społecznie usankcjonowanych i obowiązujących norm estetycznych.

f warunkach współczesnego życia kulturalnego asymilacja nowych wartości odbywa się w tempie znacznie przyśpieszonym, co z jednej strony można tłumaczyć w ogóle wzmożoną dynamiką dzisiejszego życia i procesów w nim zachodzących, z drugiej zaś strony tym, że twórcy atakujący estetyczne przyzwyczajenia społeczeństwa mogą korzystać z tych wszystkich środków masowego oddziaływania (radio, teatr, film, telewizja, czasopiśmiennictwo), które zapewniają ich dziełom możli-. wość dotarcia do odbiorców w znacznie większym zakresie niż kiedykolwiek przedtem. Jeśli nawet dzieła te. nie zawsze są rozumiane zgodnie z intencjami twórców, to w każdym razie stają się faktami społecznymi już przez to, że zostają zaprezentowane publiczności.

Konwencja literacka nie jest, rzecz jasną, jedyną determinacją społeczną twórczości, chociaż - o czym trzeba pamiętać — jest determinacją najbardziej bezpośrednią. Towarzyszą jej inne, znajdujące się bardziej „ni zewnątrz” procesu twórczego,

Nacisk żyda zbiorowego na poczynania pisarskie działa już na najbardziej elementarnym poziomie tych poczynań: na poziomie języka, w którym pisarz pracuje. Ludzie posługujący się określonym językiem narodowym w określonej epoce realizują w swoich wypowiedziach pewien system slownikowo-gramatyczny, dzięki któremu mogą się porozumiewać i nawzajem przekazywać sobie myśli. Mówiąc czy pisząc, muszą się oni stosować do pewnych reguł, norm językowych obowiązujących w tym systemie, gdyż tylko zgodność z nimi zapewnia wypowiedziom zrozumisdość i społeczną celowość. Owe normy mają wieloraki charakter: określają - przynajmniej w przybliżeniu - zasób słów używanych w danej epoce, ich kształt fonetyczny i fotmy fleksyjne, określają sposoby

„wiązań składniowych, a także semantyczną wartość poszczególnych Wyrazów i ich połączeń frazeologicznych.

Normy języka należą do dziedziny zjawisk społecznych, są istotnym składnikiem świadomości zbiorowej, jednym z elementów więzi międzyludzkiej. Ich działanie jest bardziej bezwzględne w języku pisanym niż w wypowiedziach mówionych, które angażując wiele środków poza-językowych (jak gestykulacja, mimika) i głosowych, z natury swojej w mniejszym stopniu podlegają obowiązującym regułom. W każdym ra-_zie i tu odstępstwa od norm nie mogąbyć zbyt duże, pod groźbą ograniczenia albo wręcz przekreślenia zrozumiałości wypowiedzi. Tak zatem każdy człowiek mówiący czy piszący, jeśli chce poprzez swoją wypowiedź osiągnąć zamierzony cel, musi podporządkować ją społecznym normom językowym. Pisarz znajduje się w takiej samej sytuacji: konstruując literacką wypowiedź, musi się stosować do wymagań i norm, które istnieją w językowej świadomości społeczeństwa.

W dziejach literatury — od czasów romantyzmu począwszy — niejednokrotnie pojawiały się zarówno w twórczości poszczególnych pisarzy, jak w całych szkołach poetyckich i poetykach tendencje zmierzające Jo naruszenia istniejących norm i przyzwyczajeń językowych. Był to każdorazowo atak na konwencje społeczne utrwajone i zakrzepłe w ję-jvku. W początkach naszego stulecia futuryści wystąpili z hasłami — popartymi praktyką twórczą — wyswobodzenia mowy poetyckiej spod panowania ogólnie przyjętych prawideł języka. Głoszony przez nich postulat „siów wyzwolonych’* zmierzał do* rozbicia wszelkich połączeń składniowych, do stworzenia języka poezji, który by nie podlegał żadnym schematom i który by odtwarzał dynamiczność życia i doznań za pośrednictwem samodzielnych słów, nie podporządkowanych strukturze syn-taktycznej. Futuryści rosyjscy mówili wręcz o „języku pozarozumowym” [mmjj jazjk), radykalnie reinterpretującym szablony społecznej praktyki językowej. Podobnie dadaizm i surrealizm, kierunki — szczególnie dragi — które odegrały istotną rolę w sztuce dwudziestowiecznej, zmierzały do stworzenia języka poetyckiego poddanego wyłącznie maskowi automatycznych, podświadomych kojarzeń (icriture anto-Mlitpit), języka, który nic musiałby liczyć się z istniejącymi normami i konwencjami społecznymi. Przedsięwzięcia takie zazwyczaj pozostawiają trwały ślad w języku literatury pięknej, część z nich wchodzi po prostu na stałe do zasobu środków artystycznych literatury i wzbogaca go, część zaś pozostaje wyłącznic bądź w sferze postulatów, bądź