45012 ScannedImage 39

uznać za konserwatywną, stronniczą krytykę socjalistycznego rządu lub pustą, tradycjonalistyczną tyradę przeciwko nowoczesnej kulturze świeckiej. Publiczne potępienie przez Kościół katolicki wszechobecnej amorał-ności hiszpańskiej kultury i panoszącej się korupcji w hiszpańskiej polityce wygłoszone latem 1990 roku, gdy wokół socjalistów wybuchały raz po raz publiczne skandale, mogło przyczynić się do zwiększenia odsetka osób niezadowolonych z rządów socjalistów i do generalnego wzrostu niechęci do polityki, nie przybliżyło jednak podjęcia poważnej publicznej debaty na temat znaczenia i natury prywatnej i publicznej moralności w społeczeństwach nowoczesnych. Także niedawną papieską krytykę hiszpańskiej de-chrystianizacji i moralnego regresu w neopoganizm uznano za tradycyjną religijną krytykę kultury świeckiej, mimo zapewnień papieża, że utożsamianie krytycznego głosu Kościoła z zatwardziałym antymodemistycznym stanowiskiem z przeszłości byłoby błędem⁴⁹. Co więcej, w obu przypadkach przesadnie gwałtowna reakcja obronna socjalistycznego rządu pomogła uznać całą kwestię za przebrzmiałe echo klerykalno-antyklerykalnych podziałów, typowych dla dawnej polityki hiszpańskiej. Znaczące, że nawet krytyczni teologowie, tacy jak Casiano Floristan czy Enriąue Miret Magdalena, czując się osaczonymi przez „odnowicielskie” naciski z Watykanu, nie potrafili podnieść tego sporu do poziomu poważnej debaty publicznej i odrzucali zwykle krytykę Kościoła, uznając ją albo za powrót do potępiania heretyckiej nowoczesności, albo za wyraz nostalgii za utraconym neochrześcijaństwem.

⁴⁹ „El Pais”, Edición Internacjonał, Madrid, 30 September 1991, s. 16-17.

4. POLSKA. OD KOŚCIOŁA NARODU DO SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO

W katolickiej Polsce, podobnie jak w Hiszpanii, „frontowe” położenie geopolityczne zdecydowało o wczesnej identyfikacji kulturowej tożsamości religijnej i narodowej. Tożsamość tę podtrzymywały i umacniały kolejne wydarzenia historyczne^{1 2}. Polski katolicyzm znajdował się zawsze na pierwszej linii katolickiej ekspansji lub katolickiej obrony przed innymi religiami w Europie Wschodniej, różnymi odmianami pogaństwa, prawosławiem, islamem, protestantyzmem, a wreszcie ateistycznym komunizmem. Nadało to polskiemu katolicyzmowi jego szczególny „wojujący” charakter. Podobnie jednak jak średniowieczna Hiszpania, w której trzy religie Abrahama zdołały wypracować modele religijnego współistnienia i twórczych spotkań różnych cywilizacji, także Polonia semper fidelis była miejscem wyjątkowych eksperymentów w dziedzinie tolerancji religijnej. Elementem, który rozstrzyga o tym, czy w danym kraju panuje wrogość czy tolerancja wobec innych religii, wydaje się identyfikacja Kościoła z państwem. Najistotniej-

159

1

¹ Wśród dobrych opracowań historii Polski należy wymienić książki Normana Da-viesa, Boie igrzysko. Historia Polski, przeł. Elżbieta Tabakowska, Kraków 1996, t. 1-2, oraz licart of Europę: A Short History ofPoland, Oxford 1984. Na temat roli Kościoła

2

katolicyzmu w polskiej historii zob. Bogdan Szajkowski, Next to God... Poland, New York 1983; Adam Piekarski, The Church in Poland, Warszawa 1978, i Oscar Halecki, Tysiąclecie Polski katolickiej, Londyn 1966. Na temat połączenia polskiej tożsamości narodowej i katolickiej zob. Konstantin Symmons-Symonolewicz, National Conscious-ness in Poland, Meadville, Pa. 1983.