46056 P1190070

mu, Waju). będąc zbliżoną swym charakterem do Ducha św. katolicyzmu. Chrześcijańska triada nie jest zjawiskiem wyjątkowym w dziejach religii — stanowi ona pewien etap rozwoju pojęcia trójc bożych i jest typowym przykładem triady „męskiej”: Bóg-Ojciec, Bóg-Syn, Bóg-Duch św.

Triada chrześcijańska stanowi produkt długotrwałego rozwoju pojęcia trójcy w religiach pogańskich. Pojęcie Trójcy Świętej wyraża w zmistyfikowanej formie pewien typ stosunków międzyludzkich — jest ono alienacją „idealnych” stosunków rodzinnych w sferę zaświatową.

Dotychczas omawialiśmy problemy związane z sytuacją i stosunkami bogów w jednym panteonie. Pora obecnie zająć się zjawiskami zachodzącymi między grupami bogów różnych religii. Wiadomo powszechnie, że panteony nie były od siebie izolowane; istniały między nimi kontakty, często następowały wymiany („dyfuzje”) i konflikty. Na skutek więzi dyplomatycznych, stosunków handlowych, podróży oraz podbojów różne ludy zapoznawały się z obcymi, czasem nawet dość odległymi i różnymi od własnej religiami, co dawało okazję do porównywania swojego panteonu bogów z bogami obcymi. Spośród takich kontaktów najważniejszy był zapewne — chociażby z powodu swojej częstotliwości oraz efektów społecznych i ideowych — podbój jednego kraju przez drugi. Zastanówmy się, co się dzieje w takich wypadkach z obydwoma panteonami: zwyciężonych i zwycięzców.

Znamy co najmniej trzy warianty — typy — stosunków międzypanteonowych:

—    podstawianie bogów (substytucja),

—    odwracanie panteonów,

—    kollgacenie bogów.

Przykładem stosunków pierwszego typu niech będzie

relacja pomiędzy panteonem podbitych przez Rzymian Greków a panteonem rzymskim. Ze względu na bliskie pokrewieństwo obu kultur, a więc religii i panteonów, dokonano po prostu utożsamienia i podstawiono nazwy bóstw rzymskich dla bogów greckich. Utożsamiono więc Zeusa z Jowiszem, Herę z Junoną, Hermesa z Merkurym, Afrodytę z Wenus, Hefajstosa z Wulkanem itp.

Zjawisko odwracania panteonów zachodzi w przypadkach, gdy różnice kulturowo-religijne między zwycięzcami a zwyciężonymi są dość duże oraz gdy walka i podbój były bezkompromisowe. W takich warunkach zgoda między panteonami jest niemożliwa, podobnie jak niemożliwa jest pokojowa koegzystencja zwycięzców i pokonanych. Odwrócenie panteonu pokonanych polega na przemianie głównego boga dobra religii zwyciężonych w głównego boga zla religii zwycięzców. Ten ciekawy proces jest jak gdyby przedłużeniem materialnego pognębienia zwyciężonych; podobnie jak ludność kraju podbitego ulega niszczeniu, jest sprzedawana w niewolę i poniżana na wszelkie sposoby — tak samo depcze się godność bogów religii pokonanych. Zapewne podobnie wyglądała sprawa z Baalzabubem. bogiem filistyńskiego Akkaronu, który po podbiciu przez Izraelitów ziemi kanaanejskiej — stał się głównym bogiem zła religii zwycięskich Żydów. Odwrócenie panteonów może nastąpić i w przypadkach pokojowego podboju religii jakiegoś ludu przez nową religię: i tak chrześcijański diabeł stanowi właśnie przykład odwrócenia panteonu religii Grecji hellenistycznej, gdzie głównym bogiem był już nie klasycz-no-grecki Zeus, lecz bóg pijaństwa i rozpusty Dionizos. Jak wiadomo, bóg ten był wyobrażany jako półczło-wiek — półkozioł, mający kosmatą postać, koźle rogi na głowie, ogon i koźle kopyta zamiast nóg. Chrzęścili!