50814 PICT0004 (26)

Wszystkie te prace koncentrują się na rekonstrukcji wydarzeń po]j. tycznych oraz aspektach prawnych procesu zjednoczenia, natomiast niewje|_e miejsca poświęcają - zwłaszcza dotyczy to starszej literatury - stanowisku społeczeństwa i jego kierowniczych kręgów wobec sprawy zjednoczenia pa^. stwa, w tym także wobec polityki poszczególnych książąt. Nikt dotąd nie ują| tego tematu w osobnej monografii, a w pracach dotyczących innych zagadnień tego okresu ograniczano się zwykle do kilkuzdaniowych wzmianek nie opar. tych na pogłębionej analizie źródeł. Nie wysuwano też godnych uwagi propo. zycji metodologicznych. Dopiero po drugiej wojnie światowej dostrzec można pewne ożywienie w tej dziedzinie. Jeden z rozdziałów wspomnianej wyżej pracy J. Baszkiewicza został poświęcony tym zagadnieniom. Autor omówił w nim zarówno politykę książąt • jednoczycieli, jak i stanowisko feudałów szeregowego rycerstwa, chłopstwa i mieszczaństwa wobec zjednoczenia. Siłą rzeczy niektóre zagadnienia zostały potraktowane pobieżnie, autor nie ustrzegł się też przed operowaniem uproszczonymi schematami, co spotkało się później z uzasadnioną krytyką. Mimo to praca J. Baszkiewicza stanowi pewien przełom w badaniach polskich historyków. W latach późniejszych problematyce tej poświęcano znacznie więcej uwagi. Przeważają jednak prace dotyczące Wielkopolski i innych ziem Polski północnej i środkowej (bez Mazowsza). Zapoczątkowała je polemiczna rozprawa Kazimierza Jasińskiego o roli politycznej możnowładztwa wielkopolskiego . Kontynuował ten nurt następnie Janusz Bieniak. Badaniem objął on nie tylko możnowładztwo wielkopolskie lecz całe społeczeństwo polityczne (łącznie z mieszczaństwem) wszystkich ziem środkowej i północnej Polski, w węższych jednak ramach czasowych⁶. Kontynuacją studiów nad tą problematyką jest praca Jana Pakulskiego'.

Nie prowadzono analogicznych badań nad społeczeństwem małopolskim. Podziałom politycznym wśród możnowładztwa i rycerstwa tej dzielnicy w drugiej połowie XIII wieku poświęcono dwie rozprawy, lecz autom ograniczyli ich zakres do czasów Bolesława Wstydliwego i Leszka Czarnego⁸. Nieco inną problematykę porusza praca Stanisława Gawędy o możnowładztwie małopolskim, który rozpoczął wykład od wkroczenia Władysława Łokietka do Małopolski w 1304 r.⁹. Przełomowego niewątpliwie okresu lat 1288-1304 nie obejmuje żadna z tych prac. Stanowiska wyższych warstw społeczeństwa małopolskiego wobec poszczególnych pretendentów do tronu krakowskiego i wynikające stąd podziały polityczne nie zostały więc zbadane.

Z tego powodu w syntezach historii Polski spotykamy w tej kwestii niezwykle skąpe i ogólnikowe uwagi, a ich autorzy prezentują diametralnie różne poglądy.

Nie oznacza to wcale, że nie powstały prace o społeczeństwie małopolskim, a zwłaszcza o jego warstwach wyższych - rycerstwie i możnowładztwie. Należy tutaj wymienić monografie rodów małopolskich, które jednak okresowi przełomu XIII i XIV wieku poświęcają bardzo mało uwagi¹⁰. Warto przytoczyć także pracę Franciszka Piekosińskiego o rycerstwie małopolskim, stanowiącą zestawienie wiadomości źródłowych o wszystkich przedstawicielach tej warstwy do 1366 r. Częste pomyłki i niekonsekwencje, a także bezkrytyczne stosowanie kryterium imionowego przy identyfikacji poszczególnych osób sprawiają, że z pracy tej należy korzystać z dużą ostrożnością¹ \

Niniejsza praca, koncentrująca się na słabiej zbadanym okresie dziejów Małopolski - latach 1288 -1306 - powinna w jakimś stopniu przyczynić się do wyświetlenia niektórych zagadnień traktowanych marginesowo przez historyków. Uzasadnieniem określonych w temacie ram chronologicznych jest nie tylko scharakteryzowany wyżej stan badań, lecz także pewna odrębność badanego okresu. Jego daty krańcowe wyznaczają ważne wydarzenia polityczne stanowiące wyraźne cezury w dziejach stołecznej dzielnicy Polski. Z jednej strony jest to śmierć Leszka Czarnego, która zapoczątkowała walki różnych pretendentów do tronu krakowskiego, z drugiej - ostateczne zwycięstwo Władysława Łokietka po kilkunastoletnim epizodzie panowania Prze-myślidów. Praca ta jednak w zamierzeniu autora nie ma stanowić tylko kontynuacji czy uzupełnienia któregoś z wymienionych wyżej kierunków badań. Przedmiotem jej jest małopolska elita władzy. Określenie to, zwłaszcza w odniesieniu do średniowiecza, wymaga obszerniejszego wyjaśnienia.

Termin „elita”¹² wprowadzony został do nauki na przełomie XIX i XX wieku przez dwóch uczonych włoskich: Vilfredo Paretę i Gaetano Moscę, którzy uważani są za twórców teorii elit. W ujęciu pierwszego z nich teoria ta zakłada, iż w każdej dziedzinie życia dominuje mniejszość posiadająca szczególne, predestynujące ją do tego cechy psychiczne (residua). G. Mosca więcej uwagi poświęcił mechanizmom sprawowania władzy. Według niego zawsze znajdowała się ona w ręku mniejszości stanowiącej „klasę panującą”, tj. elitę. W historii, zdaniem tego badacza, istnieją dwie podstawowe tendencje: arystokratyczna i demokratyczna. O dominacji pierwszej z nich możemy mówić wówczas, gdy elita stanowi grupę zamkniętą i nie odnawia się przez rekrutację