52045 P1070291

padło em to. że w wieki językach wyraz oznaczający -bydło stał się nazwą pieniędzy <łac. pectima, ang. fee honorarium'), w obu bowiem wypadkach chodziło o środek wymiany, w różnych tylko okresach ekonomicznego rozwoju społeczeństw. Stanowisko „anoenałistów”, negujących typowy charakter -przesunięć semantycznych, -w znacznym jednak stopniu określiło sposób monograficznego opracowania tematyki zmienności znaczeniowej . Mianowicie prace szczegółowe z tego zakresu dość często stanowiły rodzaj rejestrów wyrazów, które zmieniły znaczenie, i programowo rezygnowały z prób jakichkolwiek uogólnień.

Także dziedzina zjawisk, do których odnosi się termin „zmiany znaczeniowe”. bywa ustalana różnie: fakty przez niektórych semantyków interpretowane jako typowe ich przykłady inni badacze w ogóle eliminują z pola obserwacji. Klasyczny przykład takiej rozbieżności stanowisk — to analiza zjawisk tak zwanej {etymologii ludowej czy naiwnej. Chodzi o procesy związania słowa z rodziną wyrazową genetycznie mu obcą, a zatem narzucenia mu wtórnej etymologii, zwykle na podstawie jakichś przygodnych zbieżności dźwiękowych (por. staroniemieckie frithof 'miejsce ogrodzone, strzeżone⁵” i współczesne Friedhof, pod wpływem skojarzenia z wyrazem Friede "pokój, spokój*). Takie „przewartościowanie etymologiczne” wywiera zazwyczaj wpływ na postać dźwiękową wyrazu (por. polskie modrzew, z pierwotnego modrzeń "modre drzewo*, pod wpływem skojarzenia z wyrazem drzewo, albo \skarbona} z łac. carbona 'puszka na ofiary’, wtórnie nawiązująca do wyrazu skarb)¹, choć może nastąpić „czysta” zmiana interpretacji semantycznej, tak jak w wyrazie{szarytkaj "siostra miłosierdzia’ (z fr. charitł), któremu w powszechnym odczuciu przysługuje obecnie treść 'zakonnica w szarym habicie*’^s. j Przykłady etymologii ludowej czy naiwnej włącza się zazwyczaj do kategorii zmian znaczeniowych. Pisani⁶ uzasadnia nawet to rozstrzygnięcie teoretycznie, pisząc, że pod wpływem wtórnych związków etymologicznych znaczenie wyrazu zyskuje charakter opisowy, zaczyna odsyłać do pewnych uderzających cech przedmiotu nazwy, czyli jej desygnatu (rap. polskie ludowe mądra kora ‘mandragora^T). Inni natomiast badacze sądzą, że wyrazy podlegające wtórnej interpretacji etymologicznej me zmieniają znaczenia, bo zarówno przed zmianą, jak i po niej odnoszą się do tego

samego desygnatu (np. karbona i skarbona oznaczają puszkę do przechowywania pieniędzy).

Podobnie różna jest interpretacja zjawisk, które w pracach semantycz-*-------

nych bywają określane nazwą la u h stytuc j i — i im howywamia się starej nazwy, mimo zasadniczych zmian realnych jej desygnatu, związanych z postępem techniki wytwarzania. .Pióro. ;— .przedmiot do pisania wykonany z lotki gęsi i pióro — przyrząd do pisania, wykonany z mas plastycznych, z rezerwuarem atramentu lub tuszu — niewiele mają ze sobą wspólnego poza tożsamością funkcji — i nazwy. Problem sporny sprowadza się do tego, czy chodzi tu wyłącznie o przeobrażenia dokonujące sag w świecie realnym, czy też i treść nazwy podlega zmianom, skoro odnosi się ona do desygnatów o tak różnych cechach fizycznych. S. Ullmana wyraża np. .przekonanie, że substytucje są sprzeczne z samą istotą zmian znaczeniowych, w których chodzi przecież o pewną innowację, podczas gdy one są raczej przejawem konserwatyzmu językowego \ Taka czy inna odpowiedź na pytanie, jakie fakty należą do zakresu zmian semantycznych, zależy w dużej mierze od tego, jakie założenia ogólnoteoretyczne przyjmie badacz za podstawę analizy, w szczególność zaś od wyboru określonej interpretacji terminu „znaczenie”.

Omówione już rozbieżności w zakwalifikowaniu zjawisk etymologii naiwnej i substytucji mają swe źródło w dwóch rożnych koncepcjach istoty znaczenia leksykalnego. Pierwsza z nich, zwana rei a c y j n ą, wywodzi się z teorii znaku językowego, zawartej w Kursie językoznawstwa - ogólnego Ferdynanda de Saussure’a. Znak słowny jest w tym ujęciu Jednostką dwustronną: mającą pewną zawartość informacyjną (signifie) i pewien kształt formalny (signifiant), a jego znaczenie stanowi zwrotna zależność między tymi dwoma składnikami. Polega ona na tym, że jeden z nich przywołuje natychmiast na pamięć drugi. Na przykład percepcja wzrokowa albo słuchowa formy znaku powoduje — oczywiście w świadomości członków pewnej wspólnoty językowej — odebranie zawartej w nim treści. Ale i odwrotnie — potrzeba wyrażenia takiej, a me innej informacji znajduje ujście w wyborze określonej formy jej uzewnętrznienia. Zależność tę Stephen Ullmann ilustruje następującym schematem:

znaczenie

| nazwą | <-► [sens]

Koncepcja druga, nosząca nazwę ,.konotacyjnej*', uznaje znaczenie za utrwalony w świadomości mówiących zespół cech istotnych ((konstytutywnych) tej klasy przedmiotów, do których odnosi się nazwa.

⁷ Grundzuge der Semantik. Die Bedeutung in sprachwissenschaftlicher Sieht. (przekład z angielskiego), Berlin 1967, s. 195 i nast.

1

Postać karbona zaświadczają w słowniku Lindego liczne cytaty osiemnastowieczne, np. z tekstów Bohomoica, Naruszewicza, „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych” itp.

*    Z prac poświęconych zjawiskom etymologii ludowej w języku polskim trzeba przede wszystkim wymienić monografię najnowszą — książkę Witolda Cienkowskie-90, Teoria etymologu ludowej, PWN, Warszawa 1973, oraz klasyczne już pozycje: J. Karłowicz, Sloworód ludowy. „Dwutygodnik Naukowy*’ 1, 1878; L. Malinowski, Studio nad etymologią ludową. „Prace Filologiczne" I (1885), II (1888), III ((1891) oraz J. Baudouin de Courtenay, Charakterystyka psychologiczna języka polskiego. w: Język polski i jego historia, cz. 1. Encyklopedia PATJ, T. III, Kraków 1915.

*    Ober Yolk&eiymologie. „Studii si ęercetari lingvistice" (XI), Bukareszt 1960.