53165 IMGw47 (2)

18 Rozdział 1

uzyskania określonego efektu spożywają go więcej, a to z kolei przyczynia się do większego zagrożenia uzależnieniem. Jednakże są badania, z których wynika, że u ok 60% osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych nie znaleziono w najbliższej rodzinie przypadków uzależnienia [Osiatyński, 1997],

kolejny model uzależnień, biopsychospołeczny, łączy aspekty biochemiczne, genetyczne, psychologiczne, rodzinne, środowiskowe oraz kulturowe, składające się na obraz uzależnienia. Jego zwolenniczką jest m. in. Beard [2005], zajmująca się uzależnieniem od internctu. Autorka zakłada, że zmiany biologiczne i neuro-chemicznc powstające w organizmie jednostki mogą skutkować osobistym zaangażowaniem w uzależniające zachowanie. Główną rolę w powstaniu uzależnienia odgrywają niedobory serotoniny lub dopaminy, zwiększając ryzyko behawioralnej zależności. Wzmożona aktywność jednostki zmienia jej stan psychiczny i pomaga w zachowaniu homeostazy, przyczyniając się także do pozytywnych stanów emocjonalnych. Autorka zwraca także uwagę na mechanizm warunkowania klasycznego, który' wydaje się odgrywać istotną rolę w inicjowaniu, podtrzymywaniu oraz zmienianiu określonych zachowań. Sygnał zewnętrzny, np. widok komputera przyczynia się do wytworzenia zewnętrznego psychicznego pobudzenia i prowadzi do podjęcia danej czynności. Powstające połączenie pomiędzy wewnętrznymi stanami jednostki, w postaci stymulacji, odczuwanej przyjemności. podniecenia, nadziei mogą skutkować psychiczną zależnością, wyrażającą się w dążeniu do przeżywania owych pozytywnych stanów. Autorka wskazuje także na znaczenie mechanizmu warunkowania instrumentalnego, koncentrującego się na wzmacnianiu myśli, uczuć, zachowań związanych z podejmowaniem określonych aktywności. W odniesieniu do intemetu mogą to być takie zróżnicowane wzmocnienia, jak uzyskiwanie i dostęp do informacji czy szybki kontakt z innymi ludźmi. Beard podkreśla także wagę społecznych mechanizmów biorących udział w tworzeniu behawioralnej zależności, włączając w nie czynniki rodzinne i kulturowe. Z jednej strony takie zachowania, jak angażowanie się i internet czy zakupy mogą być formą ucieczki przed problemami rodzinnymi, z drugiej jednak - to nadmierne angażowanie się w cyberprzestrzeń może być traktowane jako przyczyna zaistniałych trudności. Istotną rolę może tu odgrywać modelowanie zachowań.

Wśród współczesnych koncepcji wyjaśniających mechanizm powstawania uzależnień szczególne miejsce należy przypisać koncepcjom rozwojowym [Cier-piałkowska, 2006]. Uwzględniają one zróżnicowany wpływ czynników biologicznych. społecznych i psychicznych na powstawanie uzależnienia na różnych etapach cyklu życia. Uwagę zwraca się na występowanie dezadaptacyjnych w zorców zachowań wynikających z jednej strony - z niedostatków w zakresie samokontroli emocjonalnej i doświadczania nasilonego afektu negatywnego oraz zdnąpej -1 nadmiaru kontroli powiązanej z mechanizmami obronnymi, zwłaszcza w postaci tłumienia i zaprzeczania (traktowanych także jako strategie radzenia sobie ze stresem).

Mechanizmy wyjaśniające powstawanie różnych zaburzeń, w tym zaburzenia związane z sięganiem po środki psychoaktywne u dzieci i młodzieży, zawiera koncepcja Windle’a i Davisa. U jej podstaw leży założenie, że nadużywanie i uzależnienie od substancji psychoaktywnych jest wynikiem: 1) dynamicznie zmieniających się w cyklu życia jednostki interakcji między jej wrodzonymi właściwościami i wydarzeniami stresowymi występującymi w jej środowisku, 2) powstania, na różnych etapach życia dziecka, mechanizmu „błędnego koła”, które wzmacnia działanie czynników ryzyka i osłabia działanie zasobów, 3) ukształtowania się dezadaptacyjnych wzorów zachowania, polegających na ekstemali-zacji lub internalizacji problemów psychicznych oraz na ujawnianiu się innych problemów zdrowotnych [Cierpiałkowska, 2006].

1.3. Czynniki sprzyjające rozwojowi zachowań kompulsywnych

Na uzależnienie, niezależnie od jego rodzaju, składają się trzy elementy: człowiek, jego środowisko i zażywana substancja (czy wykonywana czynność). Jak podkreśla Juczyński [2008], w tej triadzie najważniejszą rolę należy przypisać człowiekowi, jego predyspozycjom osobowościowym i oczekiwaniom, które zaspokaja zażywaniem środka psychoaktywnego. W przeciwnym razie trudno byłoby wyjaśnić fakt, dlaczego nie wszyscy zażywający ten sam środek stają się od niego uzależnieni.

Zachowania kompulsywne związane z wykonywaniem czynności, podobnie jak w przypadku zażywania substancji psychoaktywnych, są efektem interakcji różnorodnych czynników (model polietiologiczny), wśród których należy wymienić czynniki biologiczne (neurobiologiczne, genetyczne), społeczne (społeczno--kulturowe, rodzinne) i psychologiczne (podmiotowe).

1.3.1. Uwarunkowania biologiczne i społeczne zachowań kompulsywnych

Substancje psychoaktywne, w przypadku występowania uzależnienia, po przeniknięciu do mózgu działają na układ neuroprzekaźników, a ich efektem końcowym jest pobudzenie systemu, który prowadzi do zmiany nastroju, sposobu percepcji, doświadczenia rzeczywistości oraz zachowania jednostki [Cierpiałkowska, 2006]. Siła oddziaływania tych substancji zależy m.in. od sposobu przyjmowania środka, dostępu do struktur mózgowych, interakcji z receptorami mieszczącymi się w mózgu czy tempem przystosowania się organizmu do przyjmowanego środka.