55712 str 134 135

natomiast duże podobieństwo powieściowego i historycznego Kmicica jeśli chodzi o ich charaktery. Samuel Kmicic był znanym awanturnikiem i gwałcicielem porządku publicznego, dobrym żołnierzem, ale wybitnie niezdyscyplinowanym. W pogoni za majątkiem cenił sobie bardzo łupy wojenne, dopuszczał się rabunków, zabiegał o nadania majątków skonfiskowanych zdrajcom, a jako wójt w Orszy gnębił procesami mieszczan orszańskich. Sam też był skazany za gwałty na banicję, którą zdjął z niego sejm 1670 roku, wynagradzając mu zasługi w wojnach ze Szwedami i Moskwą. W sumie Kmicic dorobił się znacznego majątku, a w 1676 roku osiągnął wysoki urząd wojskowy strażnika wielkiego litewskiego. Zmarł w roku 1692.

3.    Jan Samuel Chrzanowski — Trembowla. Latem 1675 roku dwudziestotysięczna armia turecka Tbrahima Szyszmana wtargnęła na Podole. W połowie sierpnia Turcy zdobyli Zborów i połączyli się z Tatarami. Król Jan Sobieski koncentrował szczupłe siły (6000 ludzi) pod Lwowem. Szyszman wysłał przeciw niemu dziesięcio-tysięczny czambuł, a sam zdobywał zameczki podolskie. 21 września obiegł Trembowlę. Dowódcą miejscowego garnizonu był kapitan piechoty — Jan Samuel Chrzanowski. Miał on pod swymi rozkazami 80 żołnierzy, 200 uzbrojonych mieszczan i garść okolicznej szlachty, która szukała w Trembowli schronienia przed Turkami. Chrzanowski dzielnie odpierał szturmy nieprzyjaciela, a na dwukrotne żądanie Szyszmana, by poddał zamek, odpowiedział odmownie. Oblężenie przeciągnęło się do dwóch tygodni, a tymczasem Sobieski rozbił pod Le-sienicami wysłany przeciw niemu czambuł. Nie miał jednak dostatecznych sił, by pójść na odsiecz Trembowli. Postanowił więc wymanewrować Szyszmana i ruszył ku Dniestrowi, co zagrażało Turkom odcięciem drogi odwrotu do Mołdawii. Dowiedziawszy się o tym, Szyszman zarządził w nocy z 4 na 5 października odwrót. Trembowla ocalała dzięki postawie Chrzanowskiego, któremu dzielnie pomogła żona. Sejm koronacyjny w 1676 roku nobilitował Chrzanowskiego (był on mieszczaninem) i przyznał mu nagrodę w wysokości 5000 zł. W późniejszych latach Chrzanowski, awansowany do stopnia pułkownika, był komendantem garnizonu we Lwowie. Zmarł około 1688 roku.

4.    Jan Skrzetuski — Zbaraż. Dzieje obrony Zbaraża przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami (10 lipiec — 25 sierpień 1649) są dobrze znane czytelnikom Ogniem i mieczem. Postaci Skrzetuskiego Sienkiewicz również nie wymyślił, jednakże historyczny Skrzetuski, który przedarł się ze Zbaraża do obozu króla Jana Kazimierza, miał na imię Mikołaj. Był to oficer nie pierwszej już młodości, żonaty, ale nie wiadomo czy po raz pierwszy. Jest bowiem faktem, że Mikołaj Skrzetuski kilkakrotnie wchodził w związki małżeńskie, zawsze mając na uwadze korzyści materialne. Nie zawsze stawał na ślubnym kobiercu w sposób uczciwy. Był nawet pozywany przed sądy o uprowadzenie panny i zmuszenie jej do małżeństwa.

5. Tadeusz Kościuszko — Maciejowice. W związku z klęską pod Maciejowicami utrzymywała się dość długo legenda, że ranny Naczelnik zawołał: Finis Poloniae! (Koniec Polski). Wiadomość o tym pojawiła się po raz pierwszy jeszcze w 1794 roku, w niemieckiej gazecie „Siid-Preussische Zeitung”, gdy Kościuszko znajdował się w niewoli rosyjskiej. Została następnie powtórzona przez francuskiego historyka, Ludwika Filipa Segur-d'Aguescaux, w trzecim wydaniu jego dzieła Hisfoire des principaux evenements du rigne de Fre-deric GuiUaume II, opublikowanym w Paryżu w 1803 roku. Kościuszko natychmiast napisał do Sćgura list, w którym zaprzeczył przypisywanym mu słowom podkreślając, że byłyby one „niekonsekwentne i zbrodnicze w ustach każdego Polaka”. Segur w następnych wydaniach swego dzieła (1822 i 1828) usunął wzmiankę o rzekomym okrzyku Kościuszki, mimo to wersja niemiecka długo jeszcze pokutowała. Był to fragment antypolskiej propagandy, obliczonej na zohydzenie insurekcji i postaci samego Naczelnika. Udowodnił to Adam Skałkowski.

6. Juliusz Konstanty Ordon — Warszawa. Kapitan Ordon (1805—1886) dowodził 6 września 1831 roku baterią artylerii w forcie nr 54 na Woli, podczas oblężenia Warszawy przez armię rosyjską Iwana Paskiewicza. Fort ten został przez niego wysadzony w powietrze na wiadomość, że Rząd Narodowy postanowił oddać Warszawę. Sądzono, że Ordon zginął i fakt ten został uwieczniony przez Mickiewicza w wierszu Reduta Ordona. Jednakże okazało się to nieprawdą. Ordon ocalał i wyemigrował do Szkocji. W 1848 roku walczył na Węgrzech przeciwko Austriakom, a podczas wojny krymskiej (1854) był dowódcą baterii artylerii w organizowanej przez Władysława Zamoyskiego na żołdzie angielskim dywizji polskiej. W 1860 roku brał udział w walkach o wyzwolenie Włoch.

135