55877 SNV36588

218 (KLASYCYZM) - KLASYCYZM POSTANISŁAWOWSKl

Także inspiracja retoryczna w zakresie stylu w bardzo dużym stopniu rzutowała na tok prozy narracyjnej Krasickiego (sentencjonalność, typ frazeologii , składnia). Jakkolwiek bowiem powieść jako gatunek przełamujący zasadę decorum nie mogła być teoretycznie zaakceptowana przez klasycyzm, to jednak jej nowożytne formy w jakimś stopniu korzystały z tego wszystkiego, czego dla unowocześnienia i usprawnienia języka prąd ten dokonał.

Podobne problemy jawią się przy rozważaniu relacji między nurtem klasycystycznym a ulotną poezją polityczną, szczególnie z czasów Sejmu Czteroletniego i insurekcji kościuszkowskiej. Ówczesna demaskatorska satyra polityczna oraz wiersze o charakterze politycznego apelu lub gwałtownej polemiki nie mieściły się oczywiście w obrębie klasycystycznej sztuki umiaru i jednolitości tonu. W wielu jednak wypadkach pod piórem takich pisarzy, jak Zabłocki czy Jasiński, właśnie klasycystycznym tendencjom stylowym zawdzięczały one umiejętność budowania wypowiedzi, retoryczną siłę perswazji, jasność formułowania postaw i sądów, techniczną doskonałość wiersza. Modulując klasycystyczne założenia estetyczne była ta poezja jednocześnie wyciągnięciem jak najdalej idących konsekwencji z klasycystycznego w swej genezie przekonania o skuteczności słowa jako instrumentu społecznego działania.

Znaczenie prądu. Klasycyzm polski, roz-wijający się jako literacki wyraz społeczno-kulturowych tendencji reformatorskich, przyznał literaturze olbrzymią rolę społeczną jako działalności publicznej (w przeciwieństwie do czasów saskich, kiedy była ona traktowana jako czynność całkowicie prywatna i zabawowa), mającej cele wychowawcze i dydaktyczne oraz istotne ambicje i możliwości kulturotwórcze. Tak pojętej sztuce literackiej postawił duże wymagania, regulowane przez uznane zasady i normy tworzenia oraz przez rygory doskonałości języka literackiego, konsekwentnie jasnego i czystego. Ukształtował — także z tego punktu widzenia — wizję narodowej tradycji literackiej oraz sposoby adaptacji dla kultury polskiej ważnych gawisk kulturowych obcych, zarówno dawnych, jak i współczesnych. Wykazywał przy tym skłonność do bezkonfliktowego współistnienia z inaczej wyprofilowanymi prądami literackimi i akceptowania ich na zasadzie bliskości oświeceniowych celów, mimo różnorodności środków literackich. Przede wszystkim zaś klasycyzm przyczynił się do podniesienia — zaprzepaszczonej w czasach saskich — rangi pisarstwa literackiego, do wydoskonalenia form literackich i podniesienia polszczyzny literackiej do poziomu sprawnego, nowoczesnego języka, zdolnego wyrazić treści poznawczo-intelektualne.

Lit.: R. Bray, La Formation de la doctrine classląue en France, 1926; E B. D. Borgcrhoff, The Freedom of French Classicism, 1950; H. Peyre, Qu'est-ee que le classicisme, 1965 (przekład polski: Co to

jest klasycyzm, 1985); M. Klimowicz, Początki teatru stanisławowskiego (1765—1773), 1965; S. Pietraszko, Doktryna literacka polskiego klasycyzmu, 1966; R. Wellek, The Term and Concept of „Classicism" in Uterary History, [w zbiorze:] Aspect of the Eigh-teenth Century, wyd. E. R. Wasserman, 1967; Z. Libera, Problemy polskiego oświecenia. Kultura I styl, 1969; W. Tatarkiewicz, 0 znaczeniu terminu klasycyzm, [w zbiorze:] Muzeum i twórca. Studia z historii kultury i sztuki ku czci prof. dr. Stanisława Lorenza, 1969; I. Kadulska, Ze studiów nad dramatem jezuickim wczesnego oświecenia, 1974; W. Tatarkiewicz, Czworakie rozumienie klasycznośd, „Wiek Oświecenia**, 1978, II; T. Kostkiewiczowa, Klasycyzm, [w:] Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko. Szkice o prądach literackich polskiego oświecenia, 1975; B. Kryda, Szkolna i literacka działalność Franciszka Bohomolca. U źródeł polskiego klasycyzmu XVIII w, 1979; T. Kostkiewiczowa, Horyzonty wyobraźni, 1984.

Teresa Kostkiewiczowa

KLASYCYZM POSTANISŁAWOWSKl

Termin i zjawisko. Klasycyzmem posta-nisławowskim nazywamy zespół zjawisk literackich 1. 1800—1830, będących kontynuacją w nowych, zmienionych warunkach politycznych i kulturowych generalnych założeń -> klasycyzmu jako głównego prądu literackiego czasów stanisławowskich. Odrzucamy tym samym stosowany w historii literatury termin pseudoklasycyzm, powstały w 1. 20-tych XIX w. i spopularyzowany.’ przez młodych romantyków w polemikach z ich literackimi przeciwnikami, potem używany przez badaczy w kilku znaczeniach (określano nim bowiem: całokształt piśmiennictwa polskiego od średniowiecza aż do upadku powstania listopadowego; dorobek literacki 1. 1750—1820, czyli całe oświecenie; wreszcie — twórczość literacką I 1800-1830 lub 1795—1825). Termin ten, będący odzwierciedleniem przekonań o wtórnym, naśladowczym charakterze oznaczanych nim zjawisk i ich zależności od klasycyzmu antycznego, charakteryzuje się pejoratywnym nacechowaniem znaczeniowym, co rzutuje jednocześnie na ocenę przyporządkowanych mu faktów literackich. Jego używanie jest wyrazem arbitralnie jednostronnej, negatywnej ich oceny. Z tych właśnie względów niektórzy badacze próbowali zastępować go innymi określeniami, np. klasycyzm pokolenia następne* go, klasycyzm warszawski, obóz klasyków, literatura porozbiorowa trzeciej fazy oświeceniowej lub literatura klasyczna Księstwa i Królestwa, wreszcie klasycyzm schyłkowy albo klasycyzm XIX w. Ze względu na różnorodne niedogodności tego typu rozbudowanych i nie zawsze adekwatnych określeń (np. ograniczających występowanie zjawiska tylko do terenu Warszawy) proponujemy używanie terminu „klasycyzm postanisławowsld”.

Klasycyzm postanisławowski jako prąd literacki trzeciej fazy polskiego oświecenia kontynuuje w historycznie zmienionej postaci, zarówno przez założenia programowe, jak i praktykę poetycką, klasycyzm stanisławowski, choć zarazem