75336 SNV36582

212

KLASYCYZM

wiska pijarskie, jezuickie, akceptowały najważniejsze czasopisma (szczególnie w pierwszym okresie „Monitor**, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne**), w znacznym zakresie reulizował teatr. Klasycys-tyczne tendencje dość wcześnie pojawiły się też w sztuce rozwijającej się w dworskich ośrodkach magnackich (W. Rzewuski).

Swoistą cechą klasycyzmu polskiego było potraktowanie go jako programu działalności literackiej zaangażowanej w społeczno-kulturowe przemiany kraju. Oficjalnie akceptowany, uznany za kierunek przewodni, przeciwstawiał się on zarówno modelowi literatury okresu saskiego, jak i współczesnej kulturze literackiej typu sarmackiego, jednocześnie zaś nie został potraktowany jako wyłączny i opozycyjny wobec pozostałych, kształtujących się równolegle prądów epoki (sentymentalizm, rokoko). Stąd wynikała możliwość równoczesnego współistnienia przejawów tych prądów (nieraz nawet w twórczości jednego pisarza) na zasadzie swoistego podziału ról w zakresie zaspokojenia różnorodnych potrzeb tych samych zazwyczaj kręgów czytelniczych. Możliwość ta zagwarantowana była także przez oświeceniowy charakter podstawowych założeń i dążeń tych prądów. Dla światopoglądu całego oświecenia polskiego istotne było dążenie do przyswojenia naszej kulturze jednocześnie zarówno zjawisk europejskiej literatury XVII w., które tylko szczątkowo docierały do Polski epoki baroku, jak i bogatej i zróżnicowanej myśli XVIII-wiecznej, która niejednokrotnie usytuowana była polemicznie wobec tradycji klasycyzmu XVII w. Sprawiło to, że kształtujący się klasycyzm polski — szczególnie w niektórych przejawach świadomości teoretycznej — zawierał elementy opozycyjne wobec poglądów XVII-wiecznych kodyfikatorów, że usiłował godzić i łączyć teorię N. Boileau i D. Diderota, Ch. Batteux*go i J. F. Marmontela, S. Gessnera i J. B. Rousseau. Mimo tych odświeżających dążeń pozostał on jednak w pełni wierny zasadniczemu sposobowi rozumienia istoty i zadań literatury oraz wyborowi akceptowanej tradycji literackiej, odwołującej się do wzorców twórczości antyku.

Założenia filozoficzno-ideowe. Filozoficzne założenia, na których oparł się europejski klasycyzm XVII w., miały charakter bardzo złożony. Badacze odnajdują w nich podstawowe wątki myślowe oraz pytania teoriopoznawcze i ontologi-czne sformułowane przez myślicieli antyku, postawy filozoficzne ukształtowane przez doktrynalną działalność średniowiecznego Kościoła i elementy XVII-wiecznych rozważań o metodach poznawczych (kartezjanizm, gassendyzm). Można sformułować tezę, że baza filozoficzna klasycyzmu stanowiła swoiste podsumowanie dotychczasowych tradycji europejskich, którego dokonanie umożliwiło filozofii XVIII-wiecznej w nowym świetle zobaczyć ludzką rzeczywistość i postawić jej odmiennie formułowane pytania. Jednak zasadnicze pewniki, które pozwoliły funkcjonować sztuce klasycystycz-nej także w oświeconym w. XVIII, można najogólniej sformułować następująco: w zakresie epistemologii — racjonalizm w szerokim sensie zaufania do rozumu jako narzędzia poznania ogólnych, ponadczasowych zasad i praw -» natury. Uzasadniał on w estetyce — racjonalistyczną koncepcję piękna i jego związku z prawdą oraz konieczność podporządkowania sztuki rozumowo uzasadnionym normom; w ontologii — dążenie do esenc-jalizmu, do intelektualnego ujęcia istoty poznawanych przedmiotów i zjawisk, utożsamianej z ich niezmienną substancją lub naturą; w wytyczeniu poznawczych horyzontów — zainteresowanie istotą świata, któremu przypisuje się realizowanie właściwości ładu i harmonii oraz człowiekiem jako wyodrębnionym elementem tego świata, w każdej dziedzinie działalności realizującym ponadczasowe i uniwersalne wyznaczniki swojej natury.

Założenia takie — z punktu widzenia filozoficznego dostatecznie wyraziste i konsekwentne — były jednak także na tyle ogólne, że stać się mogły filozoficzną platformą dość różnych dążeń społeczno-politycznych i ideowych. Niezależnie od tego, jakim autorytetem cieszyli się w oświeceniowej Polsce reprezentanci takich poglądów, one same stanowiły podglebie myślowe określające stosunek do świata, działań społecznych i sztuki u przedstawicieli polskiego klasycyzmu. Mogły one bowiem stać się podstawą wszelkich dążeń reformatorskich, których celem było przywrócenie rzeczywistości społecznej praw rozumu. W sytuacji polskiej były one intelektualnym zapleczem obozu królewskiego, który podjął dzieło politycznej i kulturalnej odnowy Rzeczypospolitej. Założenia te, manifestujące się w utworach literackich przez wybór motywów i tematów oraz form i metod artystycznych, znajdowały również wyraz dyskursy wny w dziełach myślicieli, pedagogów i działaczy społecznych. Koncepcja rzeczywistości rządzącej się niezmiennymi, ogólnymi prawami oraz jednostki ludzkiej podporządkowanej powszechnym i koniecznym zasadom życia społecznego wystąpiła w pismach politycznych C. F. Pyrrhysa de Varille, pedagogicznych koncepcjach A. Popławskiego, a przede wszystkim w podsumowującym wcześniejsze przemyślenia traktacie H. Kołłątaja Porządek fizyczno-moralny, czyli Nauka o należy-tościach i powinnościach człowieka wydobytych z praw wiecznych, nieodmiennych i koniecznych przyrodzenia (wyd. 1810).

Poetyka prądu: świadomość sformułowana. Poetyka polskiego klasycyzmu znalazła wyraz zarówno w immanentnych zasadach realizowanych przez twórczość wybitnych poetów, jak i w szeregu dokumentów sformułowanej świadomości literackiej, które towarzyszyły rozwojowi literatury od najwcześniejszych przejawów