79596 SNV36585

poszukuje klasycyzm polski — mimo pewnych ambiwalencji w ocenie starożytnych — w twórczości antycznej (-+ antyk), w klusycystycznej literaturze francuskiej XVII w. (szczególnie w zakresie dramatu) oraz w swoiście rekonstruowanej literaturze staropolskiej, w której widzi on poprzednika w realizowaniu swych naczelnych zamierzeń (-♦ tradycja literacka). Modernistyczne tendencje klasycyzmu polskiego — szczególnie wyraźne w końcu 1.80-tych — sprawiły, że odnosił się on z respektem także do zjawisk wykraczających poza kanony estetyki tego prądu (-» youngizm, osjanizm). Działo się to jednak w sytuacji, gdy prąd ten miał już własne znakomite osiągnięcia i wybitnych klasyków, którzy mogli być stawiani za wzory godne naśladowania. Dążąc do włączenia w obszar polskiej tradycji kulturowej wybitnych zjawisk obcych, klasycyzm nie wytworzył nowoczesnego pojęcia oryginalności i własności literackiej, dużą rolę przypisując adaptacji i tłumaczeniu.

Motywy i tematy. Podstawowe motywy tematyczne polskiego klasycyzmu mieszczą się w dwóch kręgach zagadnień: aktualnych spraw polityczno-ideowych kraju (okolicznościowa poe-zja Naruszewicza i Trembeckiego), problemów dotyczących istoty natury ludzkiej, sytuacji człowieka w świecie (poezje Krasickiego) oraz swoiście pojętych wątków historiozoficznych, takich jak opozycja dobrej przeszłości i złej teraźniejszości (wiąże się z tym charakterystyczny dla całego oświecenia motyw „przodków poczciwych”), pozostający w związku z poprzednim wątek złotego wieku pojmowanego niejako czas prostoty i natury, lecz jako okres realizacji ponadczasowego i racjonalnego porządku moralnego (Naruszewicz, Krasicki). Wszystkie te kwestie stanowiły jednak niejako szczegółowe ujęcia i rozwiązania problemu zasadniczego, jakim była dla poezji klasycys-tycznej w Polsce sprawa „porządku świata”, a więc tego, jak w życiu społecznym realizować się winien ład moralny. Twórczość ta usiłowała dociec, jak winny wyglądać społeczne powinności i prawa ludzi powiązanych życiem zbiorowym, jakimi zasadami winien kierować się człowiek, aby właściwie wypełniać swoje obowiązki. Zagadnienie „powinności człowieka w towarzystwie”, nieustannie obecne w refleksji poetyckiej, sprawiło, że wyraz „prawo” i „porządek” (oraz grupa słów bliskoznacznych) stały się słowami — kluczami tej twórczości.

Na kanwie tych motywów głównych rozwijał klasycyzm tematy i zagadnienia szczegółowe, związane z dydaktyczno-moralistycznymi celami: kształtowanie modelu człowieka oświeconego, przeciwstawionego zarówno wizerunkowi prowincjonalnego, ciemnego szlachcica, jak i kosmopolitycznego hulaki — w zakresie zachowań społeczno-politycznych i publicznych (komedie Bohomol-ca, Zabłockiego, Niemcewicza); aktualizowanie w tych celach wzorców historycznych (tragedie:

Konarski, W. Rzewuski, J. Wybicki; epos: Krasicki); prezentacja i krytyka ogólnoludzkich wad (satyra, poemat heroikomiczny), kwestie namiętności i rozumu w naturze ludzkiej. W opracowaniu tych problemów odwoływał się niejednokrotnie do utrwalonych w tradycji toposów o proweniencji antycznej (należy tu m. in. topos arkadyjski z sielanek) i do nowożytnej poezji obcej, której motywy poddawane były wielokrotnie przeróbkom i opracowaniom. Posługiwał się też — w różnych celach — motywami mitologicznymi i anakrcontyczny-mi. W praktyce poetyckiej klasycyzmu polskiego wytworzyły się także powtarzalne i obiegowe motywy własne, szczególnie w zakresie traktowanych stereotypowo wątków związanych z postaciami przedstawionymi (np. modnej damy, fircyka, rozpustnego księdza, biednego poety itp.), dość szybko skonwencjonalizowane i pozostające najczęściej w związku z aktualną problematyką obyczajową, Preferowaniu wymienionych tematów towarzyszyła oficjalna dążność do eliminacji motywów liryczno-osobistych (-> erotyk), przejawiająca się nie tylko w selekcjonowaniu pod tym względem własnej twórczości klasyków w momencie jej zbiorowej publikacji, ale również w selektywnym traktowaniu dorobku poetów dawnych.

Swoistym ujęciom podlegały też w poezji kla-sycystycznej motywy przyrody, w której dostrzegano przede wszystkim to, co przynosi człowiekowi pożytek, jest świadectwem harmonijnego wkomponowania działalności ludzkiej w uporządkowany mechanizm natury (utwory Drużbackiej, Trembeckiego, Naruszewicza). Twórcy klasycyzmu rzadko podejmowali również motywy religijne i patriotyczne, a w jednym z nielicznych wierszy będących jawną deklaracją patriotyczną — Hymnie do miłości ojczyzny Krasickiego — miłość ojczyzny potraktowana została jako jedna z cnót społecznych, a idea ojczyzny jako substytut dobra narodu.

Formy artystyczne. Teoretyczne założenia poetyki klasycyzmu oraz preferowane tematy i motywy znalazły odzwierciedlenie we wszystkich uznanych rodzajach i gatunkach literackich. Poszczególne, jednostkowe realizacje tych założeń odznaczały się zróżnicowaniami, które spowodowane zostały kilkoma czynnikami: swoistością cech podejmowanego gatunku literackiego, indywidualnością poszczególnych autorów oraz — w głównej mierze — realizacją przez nich jednej z dwu linii estetyczno-poetyckich, jakie ujawniły się w teorii i w praktyce pisarskiej i różniły się głównie sposobami oddziaływania na odbiorców, wyrażającymi się w stylistycznej budowie utworów. Pierwsza — której kierunek wyznacza i którą symbolizuje nazwisko Naruszewicza — obejmowała dążność do stworzenia wzorca poezji oświeceniowej opartego na cechach twórczości staro-polsko-barokowej; druga - realizowana głównie