59173 IMG716

80 III. Morfologia przedstawienia teatralnego

nym aktorem a graną przez niego rolą (-> Zagadnienia sztuki aktorskiej. Postać aktorska to twór ustanowiony przez aktora. Ma ona swoje źródło w świadomych aktach twórczych aktora oraz pośrednio również w świadomych aktach twórcy postaci literackiej (Balme 2002: 92; Sławińska 1990:176—179).

Jeszcze subtelniejszego „podziału” postaci teatralnej na części składowe (byty) dokonał na gruncie fenomenologii Tomasz Kubikowski. Przedstawił on najpełniejszy jak dotąd w polskich badaniach, precyzyjny model służący do opisu i analizy gry aktorskiej, korzystając z ustaleń Ingardena, Steinbecka i fenomenologów amerykańskich. W ląjęciu semiotycznym postaci teatralnej wyjaśnia się powstawanie znaczeń w teatrze, w ujęciu fenomenologicznym próbuje się dotrzeć do bezpo* średnich przeżyć odbiorcy. Przyjmując jako punkt wyjścia, że podstawą fenomenu teatru jest twórczość aktora oraz szczególna relacja między aktorem i widzem, Kubikowski proponuje, „aby o teatrze mówić zawsze i tylko wtedy, gdy aktor obdarzony pewną postacią realną na podstawie instrukcji stworzy schemat roli, a na jego z kolei podstawie

—    przedstawianą postać sceniczną; widz zaś oglądając ją, utworzy sobie domniemaną postać sceniczną” (Kubikowski 1994: 108). Aż pięć elementów w tym modelu odnosi się bezpośrednio do aktora lub jest z nim związanych, natomiast jeden, ostatni — domniemana postać sce-1 niczna — stanowi efekt współdziałania (rezultat „aktów intencyjnych”) aktora i widza.

Inaczej niż Ingarden, według którego aktor „we własnej osobie” nie wchodzi w obręb dzieła teatralnego, Kubikowski zaznacza, że widz zawsze pamięta o fizycznej obecności aktora w przedstawieniu — o tym, że tworzy on fikcyjną postać oraz buduje sytuację spotkania „tu i teraz”. Dla samej postaci natomiast — do tego, aby mogła ona powstać i zaistnieć

—    najistotniejsza jest postać realna aktora, czyli zespół uschematyzo-wanych wyglądów osoby (cechy fizyczne, osobowość), które, odpowiednio uaktywnione, czasem przetworzone, stają się częścią roli. Postać realna jest nieodłącznie związana z osobą aktora, stanowi podstawowy, wyjściom i wy materiał, który w toku pracy zostaje twórczo zagospodarowany. Ciało aktora stanowi egzystencjalną podstawę postaci scenicznej — za każdym razem konkretna postać sceniczna łączy się ze specyficzną cielesnością aktora, który ją przedstawia. Ponieważ jednak wszystkie zachowania

i działania aktor wykonuje w imieniu odtwarzanej postaci, „każe to rein-terpretować jego realną postać, przypisując ją tej fikcyjnej osobie” (Kubikowski 1994: 128). Realna postać aktora i instrukcja stanowią materiał do budowy roli.

Instrukcja to zespół dyrektyw, mówiących o tym, jak ma być wywołany świat przedstawiony, w praktyce — tekst dramatu lub innego adaptowa*

nego na scenę utworu wraz z dyspozycjami i wskazówkami reżysera. Na jej podstawie i posługując się swoją postacią realną, aktor tworzy schemat roli, tzn. wybiera i opracowuje środki wyrazu, aby na scenie powołać do życia postać przewidzianą przez instrukcję. Schemat roli jest to twór czysto intencjonalny, ponadindy-widualny wobec poszczególnych przedstawień, który w tym samym mniej więcej kształcie będzie powtarzany każdego wieczoru. Choć praktycznie trudno jest oddzielić instrukcję od schematu roli, można w przybliżeniu przyjąć, że instrukcja jest czymś zadanym, pochodzi od autora i reżysera, natomiast schemat roli wypracowuje sam aktor, dopełniając na swój sposób instrukcję. Ostatecznym efektem aktorskiego procesu twórczego jest przedstawiana postać sceniczna. Stanowi ona czasowe rozwinięcie ustalonego schematu roli, jakie następuje za każdym razem w przedstawieniu, każdego wieczoru powstaje więc nieco inna postać. Widz zaś, obserwując i interpretując przedstawianą przez aktora postać, tworzy w procesie konkretyzacji domniemaną postać sceniczną. W istocie dokonuje swoistego przemieszczenia, umiejscawiając ją w realnej postaci aktora, „podstawiając” ją niejako w miejsce prawdziwej osoby aktora.

Co to jest rola? Myślę, że jest to zespół działań, które we współpracy z partnerem lub partnerami aktor według wcześniej uzgodnionego scenariusza wykonuje, żeby na oczach publiczności nadać postaci teatralnej ludzką obecność.

Raszewski 1991:62 i

Sytuacją idealną, najdogodniejszą dla zbudowania teatralnej rzeczywistości jest harmonijne zestrojenie wszystkich „elementów składowych” postaci teatralnej, możliwości i działań aktora z całością założeń inscenizacji, co gwarantuje m.in. dobra obsada ról. Do właściwości sztuki teatru, urzeczywistniającej się w bezpośredniej komunikacji, w jednoczesności aktu kreacji i odbioru, należy jednak również to, że każdy z tych elementów — a więc aktor, instrukcja, schemat roli, a także przedstawiana postać sceniczna — w bardziej lub mniej zamierzony sposób może zostać wyeksponowany w przedstawieniu bądź osłabiony czy nawet wyeliminowany. Zabiegi takie i typowe dla nich sposoby gry szczegółowo opisuje Tomasz Kubikowski. Niekiedy tego rodzaju szczeliny czy pęknięcia, zwłaszcza między osobą aktora a stwarzanym przezeń fikcyjnym istnieniem, mogą stanowić istotny współczynnik teatralnego stylu, jak w przypadku Brechtowskiego V-efektu, zakładającego celowy dystans wykonawcy wobec prezentowanej postaci. Również widz ma możliwość dokona ma podobnego rozdziału. Może projektować swoją domniemaną postać sceniczną, ale może też rekonstruować w procesie percepcji poszczególne twory, które złożyły się na przedstawianego bohatera, schemat roli* instrukcję, czy realną postać aktora (por. rys. .1).

« Widowisko... ¹ I