60691 Maria Lizęga Rysunki dziecięce w kontekscie procesu powstawania wytworu

258 Maria Ug^a

w zabawę konstrukcyjną. Dziecko rysując bawi się - zapełnia, jak chce, powierzchnię kartki. Tak bawiąc się, odkrywa świat możliwości, jego prawa i ograniczenia. Psychologowi daje to perspektywę badań relacji między zabawą i fantazją dziecka, a jego rozwojem poznawczym. Na etapie bazgroty figuralnej analiza rysunków wymaga wzbogacenia interpretacji o informacje wypływające z kontekstu sytuacyjnego oraz zachowań werbalnych i niewerbalnych dziecka. Wówczas dopiero rysunek staje się komunikatywny. Na późniejszym etapie rozwoju grafizmu - kształtowania się schematu - tego rodzaju informacje pogłębiają interpretację psychologiczną wytworu.

Interpretacja rysunku dziecka, jako wytworu procesu rysowania, wymaga przede wszystkim ustalenia rodzaju i nasilenia motywacji - czy dziecko spontanicznie wyraża chęć rysowania (motywacja wewnętrzna), czy też mniej lub bardziej bezpośrednio jest stymulowane czynnikami zewnętrznymi. W tym celu niezbędne są informacje o rodzaju aktywności dziecka w sytuacji poprzedzającej bezpośrednio czynność rysowania oraz wypowiedzi dziecka przed rozpoczęciem rysowania, na tle kontekstu sytu-acyjnego. Jest to możliwe dzięki ciągłej obserwacji zachowań dziecka podczas tego procesu. Psycholog może zdobyć dane do interpretacji procesu rysowania spontanicznego na podstawie odpowiednio zorganizowanych badań longitudinalnych -codziennej obserwacji dziecka, najlepiej w środowisku domowym. Obserwacja spontanicznego procesu rysowania uprawnia do bezpośredniego interpretowania czynności rysowania i jej wytworu - jako obrazu stanu psychicznego autora (Wal-lon i in., 1993), natomiast interpretacja rysowania na polecenie wymaga pośredniego „wyczytywania” wiedzy o dziecku. Należy zwrócić uwagę na to, że dziecko rozpoczynając rysowanie na polecenie czy prośbę, znajduje się w zupełnie innej sytuacji niż dziecko rysujące spontanicznie. Wytwór procesu rysowania jest tu wynikiem przebiegu rozwiązywania problemu w danej sytuacji zadaniowej. Nie znaczy to jednak, że proces rysowania będzie przebiegał dalej tylko przy udziale motywacji zewnętrznej, dlatego nie można poprzestać na określeniu motywacji p o c z ą t k o w e j, ale należy śledzić jej z m i a n y na podstawie ciągłej obserwacji zachowań dziecka podczas przebiegu procesu rysowania.

W tej pracy zajmujemy się interpretacją wytworów dziecka powstałych w określonej sytuacji zadaniowej: „Narysuj dla mnie rysunek, narysuj to, co chcesz”. W badaniach wzięło udział 30 dzieci z kilku grup przedszkolnych w wieku 6-7 lat, które spontanicznie zgłosiły się do rysowania. Każde dziecko rysowało osobno w pokoju plastycznym, w obecności tylko psychologa. We wstępnej rozmowie informowano dziecko, że badający interesuje się rysunkami i chce się o nich dowiedzieć jak najwięcej. Dziecko zapoznawano z działaniem dyktafonu, na który nagrywano jego wypowiedzi w czasie rysowania i informowano o tym, że badający będzie równocześnie z nim pracował, zapisywał. Obserwowano w sposób ciągły zachowanie dziecka podczas rysowania.

Nie będziemy tu przedstawiać szczegółowych wyników analizy rysunków dziecięcych w kontekście procesu rysowania. Pragniemy ukazać rolę, jaką w syntetycznej końcowej interpretacji wytworu pełnią dane z obserwacji na poszczególnych etapach procesu rysowania. Analizę rysunków przeprowadzono, uwzględniając dane o zachowaniu werbalnym i niewerbalnym dziecka w poszczególnych etapach powstawania wytworu. Dane te były wzbogacone również o informacje w zakresie sytuacji bezpośrednio przed i po czynności rysowania.

W sytuacji poprzedzającej proces rysowania psychologa interesuje rodzaj aktywności dziecka, co ułatwia ustalenie poziomu motywacji do rysowania, interpretację treści rysunku, a także wyrażoną w nim ekspresję emocjonalną. Stopień zaangażowania dziecka w aktywność bezpośrednio poprzedzającą rysowanie z jednej strony wskazuje na możliwość przeniesienia zaangażowania w proces rysowania, z drugiej jednak - może stanowić przeszkodę w jego podjęciu. Pokażemy to na przykładzie: przed rysowaniem dzieci oglądają bajkę w telewizji. Jeśli dziecko z uwagą śledziło bajkę i wywołała ona w nim określone uczucia, wówczas staje się prawdopodobne, że w swoim rysunku odniesie się do oglądanej bajki. Treść bajki może mieć wpływ na wybór tematu rysunku; dziecko przedstawia wówczas jej bohaterów czy wątki treściowe. Jego przeżycia podczas oglądania bajki mogą tylko korespondować z ekspresją wyrażoną w rysunku. Istotne są tu więc informacje o emocjach, jakie wzbudziła w dziecku bajka, np. lęk, gniew, agresja, zaciekawienie, choć nie zawsze można je uzyskać. Może być też tak, że jedynie nastrój bajki udzielił się dziecku i powstaje wtedy wesoły lub smutny rysunek o treści zupełnie innej niż bajka. Zgodnie z tezą Freemana (1993), uczucia wyczytywane z rysunku dziecka dotyczą przede wszystkim jego przeżyć „tu i teraz”, a nie ogólnych właściwości emocji dziecka. Dlatego tak ważne są wszystkie dane o sytuacji przed rysowaniem, aby uwzględnić je przy interpretacji wytworu w kontekście procesu rysowania. W prowadzonych badaniach notowano rodzaj czynności dziecka przed rysowaniem i rozmawiano z nim na ten temat.

Z całego procesu rysowania warto wyróżnić etap wstępny. W sytuacji rysowania na polecenie ważna jest reakcja werbalna i niewerbalna dziecka na skierowaną do niego prośbę. Na tej podstawie odkrywamy, że dziecko odczytuje intencję dorosłego z treści i formy jego polecenia, a także dotychczasowej wiedzy, jaką posiada ono na temat wymagań, oczekiwań dorosłego w podobnych sytuacjach. Ważne są tu wypowiedzi, które mogą wskazywać, że dziecko chce uzupełnić te informacje, np.: „Czy mogę narysować to, co widziałem w telewizji?”; „A czy mogę narysować zieloną kredką?”; „A nie mogę pisakami?”; „Czy to ma być duże, czy małe?”; „Obojętny jest temat?”. Tego rodzaju wypowiedzi są ustalaniem warunków, jakie ma spełniać „praca na zamówienie”. Inny rodzaj wypowiedzi ukazuje, że dziecko zamierza wystąpić w roli kompetentnego rysownika, sygnalizuje również swoje zaangażowanie w wykonanie planowanego rysunku, np.: „Narysuję to, co umiem najlepiej”; „Już wiem, narysuję to samo, co na wystawę?”; „Narysuję najpiękniejszy rysunek." Sporadycznie pojawiały się wypowiedzi, które mogą świadczyć o niskim poczuciu własnej wartości lub negatywnej ocenie przez dziecko swoich zdolności rysunkowych, np.: „Nie umiem dobrze rysować”; „To będzie trudne, bo rysowanie mi nie wychodzi”. Obok zapisu wypowiedzi istotna jest