65333 Untitled Scanned 18

M* Problemy poetyki Dotiojete/kie^o

Osiągał to różnymi drogami: albo wprowadza! parodię wprost do listów Dicwuszkina z odpowiednią motywacją fabularną (cytowane urywki z „dziel Rotoziajc-wa" - to parodie romansu z życia wyższych sfer, owo-czcsnej powieści historycznej i wreszcie szkoły naturalnej); albo też umieszczał elementy parodystyczne w sa-mej strukturze utworu (na przykład Teresa i Fałdom). Wreszcie jest także obecna niedwuznaczna, choć przez głos bohatera prowadzona, parodiowa polemika z Gogolem (kiedy Dicwuszkin po przeczytaniu Szynelu oburza się na autora, a także w scenie z życzliwym dla bohatera generałem, która jest repliką na epizod z „ważną osobą” w Szynelu).'⁴⁰

W Sobowtórze autor, poprzez głos narratora, parodiuje „wysoki styl” Martwych dusz: w całym zres/cą utworze są rozsiane parodystyczne lub półparodystycznc reminiscencje z różnych dzieł Gogola. Znamienne, że te parodyjne tony narracji wiążą się zawsze bezpośrednio z przedrzeźnianiem Goladkina.

Elementy parodii i polemiki literackiej zwiększając wiclogłosowość i arytmię narracji sprawiają, że przestaje ona być nastawiona na siebie i na swój przedmiot. Z drugiej strony, elementy te nadają słowu narratora większą umowność, co jeszcze bardziej zacieśnia granice jego niezależności i możliwość wyczerpującego definiowania bohatera.

Również w późniejszej twórczości pisarza element umowności literackiej, wprowadzany mniej lub bardziej otwarcie, zawsze nadaje pozycji bohatera więcej bezpośredniego znaczenia i samodzielności. Według koncepcji artystycznej Dostojewskiego, umowność literacka nic obniża ideowej i treściowej wagi jego dzieła, lecz prze-

** Bardzo cenne historyczno-literackie spostrzeżenia o parodiach i polemice literackiej w Sobcnetórze zawiera artykuł W. W. Winogradowa w zbiorowym tomie TuorczesJaj put' Dotto-jeurtkogo, pod red. N. Brodskiego („Sicjaticl", L. 19:4).

ciwnic, ma jc wzmacniać (podobnie zresztą, jak w utworach Jean Paula i nawet Stcrnc’a).

Zburzenie zwykłego homofoniczncgo nastawienia prowadziło w dziele Dostojewskiego do tego, że niektóre elementy tradycyjne pisarz całkiem usuwał ze swojej konstrukcji, inne zaś starannie neutralizował. Jednym ze środków takiej neutralizacji była właśnie umowność literacka, czyli wprowadzanie do narracji lub "cTolńnych ŚTTTTu.- i:i)W kom^o/'' .;:i'.^i stówa umów nego sńiizo-"danego lub pąrodystyczncgó".^M

tło deTdialogowego zwrócenia narracji do bohatera, właściwość ta utrzymywała się oczywiście i później, przeszła jednak modyfikacje, pogłębiła się i skomplikowała. Do bohatera zwraca się już nic każde słowo narracji, lecz jej całokształt, ogólne jej nastawienie. Natomiast mowa narratora najczęściej jest odbarwiona i oschła: „styl protokolarny” to najlepsze jej określenie. Ale cały ten protokół ma funkcję podstawową demaskować i prowokować, z tym zwraca się do bohatera, mówi jakby do niego, a nie o nim, przy czym atakuje go całą swoją masą, a nic pojedynczymi elementami.

I w- późniejszej twórczości pisarz rzuca na niektórych bohaterów jaskrawe światło bezpośredniej parodii, ośmiesza ich zaczepnym stylem narracji, która brzmi jak groteskowa replika ich dialogu wewnętrznego. Tak właśnie skonstruowana jest wobec Stiepana Trofimowic/1 (i tylko wobec niego!) narracja w Biesach. Podobne nutki ośmieszające można dosłyszeć w narracji innych powieści, z Braćmi Kara/mizow włącznie. Ale, ogółem bio rąc, są one już znacznie słabsze. W dziełach późniejszych jawnie przeważa inna tendencja: by zneutralizować narrację, nadać jej ton i styl oschły, precyzyjny. Wszędzie jednak, gdzie w taki dominujący protokolarno oschły, zneutralizowany styl narracji wdzierają się tony ostro

^w Wszystkie te właściwości stylistyczne wiążą się ukże z tradycją karnawałową i z ambiwalentnym śmiechem zredukowanym.