6,7

Teoria literatury, badając owe utwory i fakty, nie zajmuje się ich indywidualnymi cechami dla nich samych, lecz usiłuje wykryć i sformułować pewne ogólne prawidłowości, którym one podlegają i które określają ich charakter. Są to prawidłowości dwojakiego rodzaju. Jak wszelka teoria zjawisk humanistycznych (kulturalnych), również teoria literatury bada z jednej strony to, co jest tworem (albo inaczej: produktem) humanistycznym, z drugiej zaś to, co jest procesem rozwojowym danej dziedziny tworów humanistycznych. Konkretnie więc bada z jednej strony prawidłowości określające dzieło literackie, z drugiej zaś prawidłowości rządzące procesem historycznoliterackim.

Można zatem powiedzieć, że w obrębie teorii literatury występują dwie grupy problemów i każdej z nich odpowiada określony zakres tej dyscypliny. Zakresami tymi są: 1) teoria dzieła literackiego albo inaczej poetyka¹, 2) teoria procesu historycznoliterackiego-

Poetyka — tak jak chcielibyśmy ją tu pojmować — rozpatruje przede wszystkim sposób istnienia dzieła literackiego jako tworu językowego o swoistym charakterze, określanym przez „potrzeby” funkcji estetycznej. Nie znaczy to bynajmniej, że nie obchodzą jej żywo takie właściwości dzieła, które nie wynikają bezpośrednio z owej funkcji, lecz są podporządkowane innym jego funkcjom — poznawczej czy wychowawczej — a więc właściwości, które wypowiedź literacka dzieli z rozmaitymi innymi typami przekazów słownych. Jednakże poetyka, zajmując się tymi pozaestetycznie motywowanymi właściwościami dzieła literackiego, rozważa je w perspektywie jego cech swoiście estetycznych, które zajmują pierwsze miejsce w hierarchii zainteresowań badawczych tej dyscypliny. Skupia się ona bardziej na tym, co decyduje o osobliwości utworu literackiego wśród innych rodzajów wypowiedzi, niż na tym, co go

s

pozytywnie łączy z wszelkimi pozaliterackimi przejawami aktywności językowej. Ujmuje dzieło literackie jako element podwójnego przeciwstawienia : z jednej strony dzieło — ze względu na swą funkcję estetyczną — należy do dziedziny tworów sztuki, gdzie pozostaje w opozycji do dzieł innego typu (plastycznych, muzycznych, filmowych itd.) z racji odmienności tworzywa, którym jest język; z drugiej strony należy ono do dziedziny komunikatów językowych, gdzie pozostaje w opozycji do komunikatów innego rodzaju (filozoficznych, naukowych, propagandowych, praktycznych)— ze względu na dominujące znaczenie funkcji estetycznej.

Poetyka usiłuje wyodrębnić i usystematyzować zasady określające modelową strukturę utworu literackiego, reguły działające w sferze jego formy i w sferze treści; próbuje opisać charakter związków łączących strukturę dzieła z rzeczywistością pozaliteracką: zarówno związków wynikających stąd, że każde dzieło ma społeczną genezę i staje się ośrodkiem sytuacji społecznej, jak też związków polegających na tym, że dzieło jest swego rodzaju „obrazem” pewnej rzeczywistości ludzkiej, że jest jej poznawczym równoważnikiem; w związku z tym ostatnim zagadnieniem poetyka dąży do sprecyzowania pojęcia fikcji literackiej jako szczególnego sposobu przetworzenia i rewaloryzacji elementów świata realnego; usiłuje przedstawić zasady porządku owej fikcji, to znaczy kompozycję utworu, a także stosunek kompozycji do sfery organizacji językowej dzieła.

Bardziej szczegółowa problematyka mieści się w ramach tzw. poetyki opisowej, która wyodrębnia i szereguje kategorie morfologiczne dzieła literackiego zarówno w zakresie form językowo-stylistycz-nych, jak i kompozycyjno-tematycznych. Dziedzinę poetyki, która bada formy językowe utworu literackiego i ustala ich systematykę na rozmaitych poziomach — począwszy od najprostszych, a skończywszy na wysoko zorganizowanych, która bada związki, jakie zachodzą między poszczególnymi formami, i ich funkcjonalne zależności w obrębie większych całości, która — wreszcie — ujmuje zjawiska języka literatury pięknej w ścisłych powiązaniach ze zjawiskami ogólnojęzykowymi, nazywamy stylistyką. Jej częścią składową jest wersyfikacja, której przedmiot zainteresowania stanowi sfera ukształtowań , mowy wiązanej” w odróżnieniu od „mowy niewiązanej” — piozy.

Wychodząc od charakterystyki zjawisk stylistycznych i kompozycyjnych, poetyka dąży do opracowania kryteriów pozwalających identy-

7

1

Terminem „poetyka” będziemy się posługiwać nic tylko w tym znaczeniu. Oznacza on także zasady praktyki pisarskiej (bądź sformułowane exprcssis verbis przez autorów lub krytyków literackich, bądź dane tylko w realizacjach literackich) jakiegoś zespołu twórców żyjących w jednym czasie, czy też normy literackie jakiegoś prądu literackiego. W tym sensie mówi się np. o poetyce klasycystycznej, naturalistycznej, surrealistycznej itd. Używa się też terminu „poetyka” w jeszcze węższym zakresie, gdy mówi się o indywidualnym systemie zasad literackich jakiegoś pisarza (np. „poetyka Żeromskiego”) lub o systemie reguł jakiegoś pojedynczego utworu (np. „poetyka Nocy i dni Marii Dąbrowskiej”). Vi'c wszystkich tych znaczeniach termin „poetyka” jest nazwą określonych zjawisk badanych przez naukę o literaturze, natomiast jako synonim „teorii dzielą litetackicgo” jest nazwą dyscypliny literaturoznawczej.