77559 PICT6328

262 WPROWADZENIE DO METODOLOGII BADAŃ PEDAGOGICZNYCH

Skala ocen

Przykładem skal ocen, nazywanych także skalami szacunkowymi (por. J. Brzeziński, 1975, s. 62-74) może być odpowiedź np. na pytanie o zdyscyplinowanie ucznia, wymagająca wyboru jednego spośród następujących stwierdzeń: „bardzo zdyscyplinowany", „niezbyt zdyscyplinowany", „zupełnie niezdyscyplinowany" albo „zawsze zdyscyplinowany", „czasami zdyscyplinowany", „nigdy niezdyscyplinowany". Jest to uproszczony przykład skal ocen. Zawiera jednak wszystkie elementy tej metody.

Otóż każda ze skal ocen składa się z co najmniej jednej cechy odnoszącej się do zachowania się osoby ocenianej i ściśle określonych kryteriów ocen, za pomocą których ocenia się daną cechę. W przytoczonym przykładzie ocenianą cechę stanowi „zdyscyplinowanie", a kryteriami ocen są stwierdzenia: „zawsze zdyscyplinowany", „czasami zdyscyplinowany", „nigdy niezdyscyplinowany". Uwzględniona tu cecha przybiera zwykle postać nazwy jakiegoś zachowania, jego definicji lub bliżej skonkretyzowanego opisu. Kryteria oceny, czyli różne stopnie zastosowanej skali, ustala się m.in.:

-    za pomocą cyfr, np. 1-3, 1-5,1-7 (czyli skali numerycznej),

-    według częstości pojawienia się ocenianej cechy: „zawsze", „często", „rzadko", „bardzo rzadko", „nigdy" (skali częstości),

-    według przysługującej jakości danej cechy: „bardzo dobra", „dobra", „przeciętna", „mniej niż przeciętna", „zła" (skali przymiotnikowej),

-    za pomocą zachowań, przedstawiających różne poziomy nasycenia ocenianej cechy, np. z uwzględnieniem takich ekstremalnych jej opisów, jak: „Nie uczęszcza do szkoły systematycznie; nie przychodzi na lekcję bez uzasadnionych przyczyn"; „Uczęszcza systematycznie, do szkoły, nigdy nie opuszcza lekcji bez uzasadnionych przyczyn" (skali opisowej),

-    za pomocą czasowników, jak w wypadku orzekania o prawdziwości jakiegoś stwierdzenia (cechy): „zdecydowanie się zgadzam", „na ogół się zgadzam", „tylko częściowo się zgadzam", „raczej się nie zgadzam", „stanowczą się nie zgadzam" (skali opisowej).

Rozumiane w ten sposób skale ocen pozwalają poznać przede wszystkim opinie badanych o obserwowalnych cechach zachowania osób przez nich ocenianych, w tym zwłaszcza cechach, których dotychczas nie badano innymi metodami. Ponadto skale te uwzględniają zazwyczaj większą liczbę cech, ale w zasadzie nie więcej niż 30 (J. P. Guilford, 1954, s. 297).

Stosując je, należy pamiętać o obowiązku wystrzegania się popełniania możliwych przy tym błędów, takich jak wadliwie skonstruowana skala ocen, brak głębszej znajomości ocenianych cech przez osoby badane i niedosyt pozytywnej motywacji z ich strony do udziału w badaniach, a także popełniane przez nich (często całkiem nieświadomie) błędy, np. błąd ge-neralizacji, łagodności i stereotypu (por. V. H. Noll, 1957, s. 302). Warto również przy odwoływaniu się do skal ocen zdawać sobie sprawę, że na ogół - jak pisze o tym J. P. Guilford (1954, s. 294-296) - trafniej oceniają osoby, które są zainteresowane przedmiotem swych ocen, mają na to wystarczającą ilość czasu, są świadome źródeł popełnianych błędów w ocenie i dobrze siebie znają. Poza tym autor ten podkreśla m.in., że rodzice z reguły przeceniają swoje dzieci, a mężczyźni są łagodniejsi w swych ocenach niż kobiety oraz że istnieje tendencja do przeceniania przedstawicieli własnej płci w porównaniu z przedstawicielami płci przeciwnej.

Ogółem skale ocen są metodą w zasadzie mało trafną i mało rzetelną, co bynajmniej nie przekreśla celowości korzystania z nich w badaniach pedagogicznych. Nieodzowna jednak - oprócz zadbania o poprawną skalę ocen i właściwie nazwane, zdefiniowane lub bliżej skonkretyzowane cechy - jest także elementarna przynajmniej znajomość osób badanych pod względem ich prawdomówności, rzetelności i odpowiedzialności. Z reguły też metoda ta wymaga wsparcia innych, tj. bardziej wiarygodnych, metod i technik badawczych.

Metoda indywidualnych przypadków

Na ogół za niedostatecznie trafną i rzetelną uważa się również metodę indywidualnych przypadków. Nazwy jej używa się często zamiennie ze „studium indywidualnych przypadków", „studium przypadku", „analizą przypadku" lub „metodą kliniczną". Jest ona - jak pisze T. Pilch (1995, ś. 48) - „sposobem badań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuaq‘e wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych".

Stanowi ona zatem głównie metodę badań jakościowych i dotyczy nade wszystko indywidualnej charakterystyki chłopca lub dziewczyny, łącznie z charakterystyką ich zachowania i osobowości oraz z próbą określenia możliwej do zastosowania wobec nich pewnej strategii postępowania terapeutycznego, a także wychowawczego.

Akcent w tej metodzie kładzie się na działania terapeutyczne czy psychoterapeutyczne, ponieważ badacz odwołujący się do niej jest zainteresowany szczególnie losem osób o zaburzonym rozwoju i nie poddających się zwykłym oddziaływaniom wychowawczym. Stosowanie jej oprócz po-