87772 skanuj0085 (29)

87772 skanuj0085 (29)



Epoka piśmienna doba śrcdniopolska

166 Wick XVIII w całej Europie stał pod znakiem dominacji języka i kultury francuskiej. Francuskie wzory literackie i artystyczne zaczynały przenikać do Polski już w poprzednim stuleciu (Morsz-tynowski przekład .Qyda w 1661 roku), jednak czasy saskie opóźniły wpływy francuskie w zakresie wyższej kultury; dojdą one-do głosu dopiero za panowania Stanisława Augusta. Jednak francuski wraz z niemieckim był używany na dworze nie znających polskiego Wcttynów i stąd promieniował na dwory .magnackie (Sułkowscy, Mniszchowie); Powszechna stała się znajomość francuszczyzny wśród kobiet ze sfery magnacko-arystokratycznej. Przenikała ona także do kręgów duchowieństwa, zwłaszcza jezuitów i pijarów: oba zgromadzenia wprowadziły francuski do programów nauczania swych kolegiów. W 1736 roku z fundacji Augusta Mocnego powstała katedra języka francuskiego w Akademii Krakowskiej. Na rynku księgarskim pojawiły się francuskie gramatyki i słowniki. Rodząca się moda francuska była wciąż jednak elitarna, toteż i zapożyczenia dotyczyły wciąż tych samych dziedzin życia: awangarda, aryjergarda, debosz «hu!anka», frak, fryzy jer, garnizon, kadet, kar esy, kornet «podchorąży», palet «przydział kwatery». rtjż «barwiczka» itd.

Francuskie wpływy językowe osiągną szczytowe nasilenie w drugim półwieczu doby nowopolskiej.

Już od XIV wieku na Rusi Czerwonej i przyległych częściach Wołynia i Podoła polszczyzna zaczęła się nawarstwiać na miejscowe, ruskie podłoże językowe. W wieku XV wskutek unii z Litwą język polski zaczął przenikać na rozległe, w ogromnej większości ruskie, terytorium Wielkiego Księstwa. W miarę jak zacieśniały się wzajemne związki Litwy z Koroną, nasilały się na obszarze Wielkiego Księstwa wpływy polskiej kultury. Górne warstwy (mag-nateria, bogatsza szlachta) ludności Księstwa stosunkowo szybko się polonizowały. Po unii lubelskiej południowca część Wielkiego Księstwa weszła w skład Korony i tym samym zacieśniła związki z ziemiami etnicznie polskimi. Naturalnym i nieuchronnym skutkiem tego stanu rzeczy były wzajemne polsko-ruskie -wpływy językowe. Zapożyczenia ruskie przenikały do polszczyzny kresowej (na Rusi Czerwonej) już w XIV-XV wieku. W wieku XVI, a jeszcze wyraźniej w XVII, zaczęły się one upowszechniać na całym polskim obszarze językowym. Z licznych ruskich pożyczek wyrazo-

wych doby średniopolskiej wymienimy tytułem przykładu kilka- 167 dziesiąt najpopularniejszych: balamut^carjub carz, chatas chłystek, chwast «ogon», czeremcha, czerep, czereśnia, czupryna, czupurny,. dereń, dubas «rodzaj łodzi»% duhy_ «brednic», durną ymyśl», hałas, hałastra, haratać, harmider, harować, hodować, hodowlaholoble, hołota, hołubiec, hołysz, hoży, hreczkjL hulać, hulaka, hultdjhurmem, jar, kaczan «głąb, ogryzek», kolasa, krynica «źródło», manowce, mołodyca «dzicwezvna». niolęiec <<młodzieniec». morda, muzyk «chłop», nahajka, odzież, pohaniec «poganin». prażnik «świę-to. odpust». pwfcz «bicz», rohatyna «\vłócznia», subiekt, serdak, siromacha «nędzarz», skomoroch «niedźwiednik», sobaka «pies (i wyzwisko)», tuman «obłok», wereszczaka «potrawa ze sloniny>>, wertepy, znachoy itp.

W większości za pośrednictwem ruskim przenikały także do polszczyzny od XVI wieku liczne zapożyczenia wschodnio (orientalne), głównie z języków tureckich grupy kipczackiej (mÓwTirnimi Tatarzy dobrudzcy, białogrodzcy, budziaccy i krymscy, a także Tatarzy polscy, osiadli głównie w Wielkim Księstwie Litewskim, Karaimowic i - oprócz ormiańskiego, a potem polskiego — Ormianie polscy, zamieszkujący kresy południowo--wschodnie od Podola po Zamość). Zdarzały się i bezpośrednie zapożyczenia z języków tureckich, nioktórcj^uręyzmy dostały się do polszczyzny przez węgierski, jednak większość przeszła przez pośrednictwo ruskie:.basza*, baszłyk «kaptur na głowę», bazar targowisko^ bisurman(in) «muzułmanin», boĘatyr (później bohater), buhaj, bukłak, buława.''burka,, buzdygan «oznaka godności oflcer-skiej», chan, czausz «poseł sułtański». dziryt «rodzaj oszczepu», dżuma, hajdamak(a) «rozbójnik»,.haracz, horda!orda «\vojsko tatar-skic», janczar, jasiek «mała podusżka», jasyr «niewola: niewolnicy», juki, kaftan, kajdany, kaleka, kedeta, kałauz «przewodnik», kańczug «hicz», kapciuch «woreczek na tytoń», kary «czarny (o koniu)», kobierzec, koczować, kołczan, kołpak, korbacz «bicz», kotara «pier-wotnie: namiot polowy», kurhan, murza «szlachcic tatarski», musz-tuluk «podarek», sajdak, suhak «rodzaj antylopy żyjącej na Ukrainie i Podolu», surma, sarajfseraj «pałac sułtański», szarańcza, szarawary, tapczan, torba, wataha, wojłok itp. Niektóre z tych wyrazów' już na gruncie tureckim były zapożyczeniami, np. bohatyr -z perskiego, a tapczan — aż z chińskiego.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
10018 skanuj0075 (29) Epoka piśmienna — doba śrcdniopolska 146 gierz na formant zerowy (szpieg) itp.
skanuj0064 (38) Epoka piśmienna — doba śrcdniopolska 124 zawstydzenie arianów), Marcin Białobrżeski
skanuj0080 (27) Epoka piśmienna — doba śrcdniopolska 156 «złoczyńca» (Monitor: „Pókiś mi dobrze czyn
20888 skanuj0087 (28) Epoka piśmienna — doba śrcdniopolska I - 0 rdzennie polskie, jak i zapożyczone
16974 skanuj0101 (20) Epoka piśmienna — doba śrcdniopolska 198    ,,[••-] trzeba waćp
64724 skanuj0103 (23) Epoka piśmienna doba śrcdniopolska 202 Już pod koniec XVI wieku (twórczość Mik
89546 skanuj0090 (28) Epoka piśmienna - doba śrcdniopolska 176 uderzających właściwości gwarowych, j
33242 skanuj0132 (15) Epoka piśmienna doba nowopolska 260 Pierwszy / nich to wydany w 1-9T6 roku Sło
51174 skanuj0118 (14) Epoka piśmienna - doba nowopolska 232 ciolecia XVIII wieku. Przeważyła wtedy w

więcej podobnych podstron