88726 socjologia5 (2)

142 Struktury quasi-grupowe

Do tej pory nie poruszyliśmy istotnego problemu wzajemnego wpływu obu segmentów ról. Daniel Levinson utrzymuje, że „Tradycyjną teorię roli społecznej można poddać krytyce z powodu założenia, iż definicja roli jednostki determinowana jest niemal całkowicie przez strukturę społeczną” (1979, s. 139). W tej kwestii, jak twierdzi Levinson, wytworzyły się dwa typy podejścia. Ci badacze, których interesują głębsze analizy struktury społecznej, upatrują w niej głównego czynnika determinującego osobowość, jej poszczególne elementy i cechy. Dysponując precyzyjnym aparatem teoretycznym do analizy struktury społecznej, rozbudowują znacznie ten typ analizy, usiłując wskazać poszczególne jej segmenty i ich wpływ na nieostro zarysowaną i niezdefiniowaną precyzyjnie osobowość. Odwrotnie czynią badacze osobowości. Ci z kolei nie operując adekwatnym rozpoznaniem zewnętrznej wobec jednostki rzeczywistości - struktury społecznej - wysuwają tezę dokładnie przeciwną: „[...] twierdzą, że adaptacja jednostki jest determinowana przede wszystkim osobowością oraz że rzeczywistość jest w przeważającej części «amorficzną plamą» ustrukturalizowaną przez jednostkę dla zaspokojenia jej wewnętrznych potrzeb” (Levison, 1979, s. 139. Zob. też Turner R. H., 1985; Biddle, 1986). Konkluzja stąd płynąca nie jest zaiste pocieszająca. Oto bowiem czynnikiem mającym istotny wpływ na to, do jakich rezultatów badawczych dochodzi socjolog, jest ni mniej, ni więcej tylko to, na czym pierwotnie się lepiej znał. Nie jest to konstatacja mająca bezpośrednio znaczenie dla rozważanego zagadnienia, aczkolwiek dość pouczająca. Jaką tezę należałoby więc przyjąć, jaka ma dostatecznie mocną bazę empiryczną? Niewątpliwie, jak pisze Levinson, „[...] indywidualna koncepcja roli i indywidualne pełnienie roli nie emanują z głębin świadomości całkowicie ukształtowane ani też nie są lustrzanymi odbiciami szablonu ustalonego przez strukturę społeczną” (1979, s. 139).

Pouczającą uwagę, chociaż nie dającą jeszcze żadnego rozstrzygnięcia kwestii rodzaju i kierunku wpływu, jaki wywierają wzajemnie na siebie oba segmenty roli społecznej jednostki, sformułował w cytowanym już kilkakrotnie tekście Daniel Levin-son: „Dana definicja roli podlega zarówno wpływom psyche, jak i socius, a także sama na nie wpływa. Jeśli chcemy właściwie rozumieć naturę, determinanty i konsekwencje definicji roli, to potrzebna jest nam podwójna perspektywa - osobowości i struktury społecznej. Zastosowanie tych dwóch punktów odniesienia jest - podobnie jak używanie dwojga oczu - niezbędne dla uzyskania głębi naszej wizji społecznej” (1979, s. 140). Wysuwam tezę, że lepiej empirycznie uzasadnione jest twierdzenie, iż mimo obustronnego wpływu segmentów roli strukturalnie narzucane nakazy roli ostatecznie kształtują osobowościową definicję roli, podczas gdy ta ostatnia nie może wywierać tak rozumianego wpływu na strukturalne nakazy roli.

Przedstawiliśmy tu zaledwie ogólny obraz struktury indywidualnej roli społecznej. Oba ogólne poziomy roli zawierają bowiem dalsze elementy strukturalne: subpoziomy odgrywające istotne funkcje. Strukturalne nakazy roli obejmują z jednej strony tak zwane ułatwienia roli, to jest określone czynniki natury technicznej, ekologicznej, a przede wszystkim kulturowej, które powodują, iż pewne normy wchodzące w skład nakazów i wymogów roli są szczególnie łatwo zauważalne. Innym subpoziomem roli w obrębie szerokiego poziomu pierwszego są dylematy lub problematyczne kwestie