89219 SNB13649

42 Osoby niepełnosprawne «’ Polsce it> lalach dziewięćdziesiątych

Wśród respondentów naszego badania zidentyfikowaliśmy w 1999 rob dwanaście osób (6%); których niepełnosprawność nasiliła się od 1993 roku, lecz utraciły one prawo do otrzymywania renty lub same zrezygnowały z renty chorobowej wybierając korzystniejszy finansowo status emeryta. Osoby te stwierdzają, że ich stan zdrowia pogorszył się zdecydowanie w okresie ostatnich sześciu lat, co nałożyło na nie dodatkowo poważne ograniczenia życiowe. W 1993 roku posiadali oni orzeczenia lekarskie które kwalifikowały ich do kategorii najlżejszego inwalidztwa (do III grupy inwalidzkiej). Po wejściu w wiek emerytalny chętnie zamieniali niskie renty na wyższe emerytury. Sytuację taką dobrze ilustruje wypowiedź naszej respondentki, która po usilnych staraniach i odwołaniach do instancji wojewódzkich uzyskała rentę III grupy. Po wejściu w wiek emerytalny zamieniła niską rentę na wyższą emeryturę:

„Mim dyskopatię kręgosłupa. Wyskoczyły mi dwa dyski. Mam chore serce. Poza tym mam dwa polipy przy woreczku żółciowym w związku z czym nie mogę przyjmować żadnych leków. Odczuwam bóle kolan i bóle całych nóg od kolan ...Ja prawie stalejestem w bólach... Stale się czuję wyczerpana... Chciałabym pracować, a nie mogę. Nie mogę pomóc swoim dzieciom... Mąż i ja jesteśmy od dawna na emeryturze. Wcześniej byliśmy na rencie chorobowej. Kiedy skończyłam 55 lat przeszłam na emeryturę. Emeryturę dostałam troszkę wyższą od renty." [192]

Wypowiedź ta potwierdza często występującą sytuację, w której niepełnosprawni rezygnowali ze statusu „inwalidy prawnego”. W wymiarze systemowym strategia ta prowadzi do zwiększenia liczby osób w kategorii tzw. „niepełnosprawnych wyłącznie biologicznych”, tj. nie otrzymujących pieniężnych świadczeń rentowych. W wymiarze indywidualnym zamiana renty inwalidzkiej na świadczenia emerytalne jest strategią podejmowaną w celu podniesienia poziomu dochodów osobistych.

Zróżnicowanie poziomu dochodu na osobę w gospodarstwie domowym w zależności od orzeczonej grupy niezdolności do pracy (tabela 3) kształtowało się w 1999 roku według podobnych prawidłowości jak w 1993 rob. Generalnie różnice nie były głębokie, przy czym relatywnie wyższe dochody uzyskiwane były przez osoby z ciężkim stopniem inwalidztwa, tj. w grupie I i II, a niższe od przeciętnej - w grupie III. Zdecydowanie głębsze zróżnicowania dochodu można natomiast odnotować między poszczególnymi kategoriami niepełnosprawnych, którzy nie mają przyznanych uprawnień do renty inwalidzkiej. Ich sytuacja finansowa zależna jest głównie od dochodów uzyskiwanych ze źródeł innych niż świadczenia rentowe, przede wszystkim z pracy, emerytury, zasiłków dla bezrobotnych i zasiłków z pomocy społecznej. Chociaż osób w takiej sytuacji nie jest dużo (w 1997 roku ich liczbę w skali kraju szacowano na około 830 tys. osób), to przypomnijmy, że ich odsetek w ogólnej liczbie osób niepełnosprawnych w latach dziewięćdziesiątych znacznie wzrósł (wśród respondentów naszego badania z 14% w 1993 roku do 20% w 1999 roku).

Dane w tabeli 3 pokazują, że wśród tych osób w relatywnie najgorszej sytuacji znajdują się tradycyjnie ci, którzy ubiegali się o rentę, lecz jej nie uzyskali. Poziom dochodu na osobę w ich gospodarstwach domowych był w 1999 roku niższy od poziomu przeciętnego o około 25%. W 1999 roku znacznie obniżyła się natomiast relatywna pozycja niepełnosprawnych rolników, którzy zgodnie z obowiązującymi przepisami otrzymali lekarskie orzeczenie o niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym, ale nie są uprawnieni do otrzymywania pieniężnych świadczeń rentowych. Należy podkreślić, że niskie dochody tych osób są bezpośrednio związane z generalnym pogorszeniem się sytuacji rolników w latach dziewięćdziesiątych oraz dodatkowo z realnym spadkiem dochodów w gospodarstwach rolników w roku 1998¹¹. Na poziomie wyższym od przeciętnej (orientacyjnie o 25%) kształtują się natomiast dochody osób, które dawniej pobierały renty, lecz obecnie nie mają do nich uprawnień. Jak wcześniej pokazaliśmy, osoby te rezygnowały same z niskich rent, gdy tylko mogły zamienić je na wyższe świadczenia (emeryturę lub rentę rodzinną).

Reasumując przedstawione dotąd wyniki, należy stwierdzić, że istotną rolę w kształtowaniu się poziomu dochodu na osobę w rodzinach z osobami niepełnosprawnymi odgrywają nie tylko renty inwalidzkie, ale także inne dochody - z niezarobkowych oraz zarobkowych źródeł - wnoszone do budżetu domowego przez wszystkich członków gospodarstwa domowego. Występowanie różnych układów tych źródeł oraz efekty tych połączeń dla lepszej lub gorszej sytuacji finansowej rodziny ilustrują dane zawarte w tabeli 4.

Porównanie danych o głównych i dodatkowych źródłach dochodu w gospodarstwach domowych objętych naszym badaniem pokazuje, że

" Dynamika realnych dochodów w gospodarstwach rolników na tle innych gospodarstw domowych w latach dziewięćdziesiątych przedstawiona jest w: Sikorska 2000, s. 125.