B1 (2)

Włodzimierz Propp

TRANSFORMACJE BAJEK MAGICZNYCH l

lindanie bajki pod wieloma względami przypomina badanie organi zmów naturalnych. Folklorysta bowiem, podobnie jak przyrodoznawca, ma do czynienia z gatunkami i odmianami gatunkowymi jednakowych w istocie zjawisk. Postawiony przez Darwina problem pochodzenia gatunków odnosi się więc także do naszej dziedziny. Ale ani w niej. ani w królestwie przyrody, nie sposób bezpośrednio, ściśle obiektywnie i absolutnie przekonująco wyjaśnić podobieństwo. I tu. i tam, można tylko założyć, że podobieństwo wewnętrzne dwóch nic powiązanych i nic dających się ze sobą powiązać zjawisk nie wynika ze wspólnej im genezy (teoria samoistnego powstawania gatunków), albo też owo łączące je morfologiczne podobieństwo jest rezultatem określonego związku genetycznego (te oria pochodzenia gatunków na drodze metamorfoz i transformacji, które można wytłumaczyć przyczynowo).

Aby rozwiązać len problem, należy przede wszystkim wyjaśnić, na czym polega podobieństwo pomiędzy bajkami. Dotychczas powoływano się tu zawsze na fabuły i ich warianty. Melodii ta jest jednak uzasadniona tylko wtedy, kiedy zakłada się samoistne narodziny gatunków. Jej zwo lennicy w gruncie rzeczy nic porównują fabuł i w ogóle uznają takie porównania za niemożliwe lub co najmniej błędne. Nie negując pożytków z badania skoncentrowanego na fabułach zestawianych wyłącznie ze względu na łączące je podobieństwa, można wszakże zaproponować inną metodę, odwołującą się do innej jednostki porównawczej. Bajki można mianowicie zestawiać ze sobą z punktu widzenia kompozycji lub struktury. Pozwoli to rzucić nowe światło na zachodzące między nimi zbieżności.

Zauważmy, że postacie bajek magicznych, niezależnie od tego, jak są zróżnicowane ze względu na wygląd, wiek, płeć, typ wykonywanych zajęć, imiona i inne statyczne cechy atrybuiywne - w toku akcji wykonują te same działania. To właśnie decyduje o relacji pomiędzy wielkościami stałymi i zmiennymi. Stale są funkcje działających postaci, natomiast wszystkie pozostałe cechy mogą się zmieniać.

Dla przykładu:

1.    Król wysyła Iwana na poszukiwanie królewny. Iwan wyrusza w drogę.

2.    Król wysyła Iwana po czarodziejski przedmiot. Iwan wyrusza w drogę.

3.    Siostra wysyła brata po lekarstwo. Brat wyrusza w drogę.

4.    Macocha wysyła pasierbicę po ogień. Dziewczynka wyrusza w drogę.

5.    Kowal wysyła parobka po krowę. Parobek wyrusza w drogę.

lid.

Wyprawianie po coś i wyruszanie w drogę to wielkości stale. Natomiast wyprawiający i wyruszający oraz motywy wydania polecenia są wielkościami zmiennymi. W dalszym rozwoju akcji etapy poszukiwań, napotykane przeszkody itp. znów mogą być pod istotnymi względami podobne, choć ujęte w odmienne obrazy.

Funkcje działających postaci można wyodrębniać. W bajkach magicznych występuje ich 31. Nie we wszystkich przekazach bajkowych odnajdziemy cały zestaw funkcji, niemniej brak którejś z nich nie zmienia ko lejności pozostałych. Tworzą one jeden system kompozycyjny. System ten okazuje się niezwykle trwały i niczywklc rozpowszechniony. Badacz może więc wykazać, że na jednakowej koncepcji wspierają się na przykład staroegipska bajka o dwóch braciach i bajka o ognistym ptaku, bajka

0    Dziadku Mrozie oraz o rybaku i rybce, a także liczne mity. Potwierdza to również szczegółowa analiza.

Wspomniane 31 funkcji nie wyczerpuje systemu. Motyw „Baba Jaga obdarowuje Iwana koniem" składa się np. z czterech elementów, z których tylko jeden stanowi funkcję, natomiast trzy pozostałe mają charakter statyczny. Bajka zna około 150 części składowych. Każdej z nich można nadać nazwę, biorąc pod uwagę rolę, jaką pełni ona w rozwoju akcji,

1    tak w przywołanym przykładzie Baba Jaga należy do postaci-donatorów, słowo „obdarowuje" wskazuje na jej wyposażenie. Iwan jest postacią obdarowywaną. a koń darem. Jeśli spisać nazwy wszystkich 150 elementów bajki magicznej w takiej kolejności, jaką narzuca sama bajka, to w uzyskanej w ten sposób tabeli znajdą się wszystkie przekazy. I na odwrót:

253