CCF2014022501

7& 2. Teoretyczno-metodologiczne problemy badań nad dyskursem

Kategoria dyskursu okazuje się przydatna i zdobywa popularność w coraz to nowych dyscyplinach nauk społecznych i humanistycznych, np. w socjologii, antropologii, kulturoznawstwie - popularności tej towarzyszą jednak zamęt teoretyczny i metodologiczny, a sam termin „dyskurs” zyskuje coraz to nowe znaczenia. Paweł Śpiewak uznaje nawet dyskurs za najważniejsze słowo we współczesnej humanistyce.

Dyskurs prowadzi się nie tylko za pomocą słów, ale i za pomocą strojów, konstruując wystawy w muzeach, urządzając polityczne manifestacje, wypisując recepty w przychodni, zamykając więźnia. Nie sposób wskazać takiej sytuacji, w której dyskurs milknie⁵.

Choć pojęcie dyskursu jest obecnie użyteczną i popularną kategorią badawczą, ciągle przysparza dużych trudności definicyjnych. Z tego powodu w niniejszym rozdziale przedstawię sposoby definiowania pojęcia dyskursu na gruncie różnych dyscyplin naukowych, a następnie dokładnie omówię poglądy, które na temat dyskursu sformułował Teun van Dijk, gdyż one właśnie stały się podstawą prowadzonych analiz. Na tym dopiero tle zaprezentuję założenia analizy dyskursu, metody pozwalającej badać obecne w przestrzeni społecznej dyskursy. Ponieważ analiza dyskursu, podobnie jak samo pojęcie dyskursu, jest metodą niezwykle zróżnicowaną, spróbuję wskazać i krótko scharakteryzować najważniejsze jej odmiany: lingwistyczną analizę dyskursu, socjologiczną analizę dyskursu i analizę krytyczną.

2.1. Pojęcie dyskursu - trudności definicyjne

Trudności w definiowaniu pojęcia dyskursu wynikają w dużej mierze z tego, że jest ono stosowane do oznaczenia rozmaitych aspektów zjawisk językowych, społecznych i poznawczych.

Najbardziej popularne podejście lingwistyczne definiuje dyskurs jako używanie języka i na pierwszy plan wysuwa zagadnienie formowania wypowiedzi, jej formy lingwistycznej i funkcji w danym tekście; lingwistyka zajmuje się na ogół badaniem tekstów pisanych i opisem strukturalnym dyskursu ujmowanego jako wytwór; jest to często podejście formalistyczne, badające dyskurs jako strukturę językową.

Badacze zorientowani socjologicznie przywiązują większą wagę do społecznego i kulturowego kontekstu, w którym występuje dana wypowiedź. Socjologiczne rozumienie dyskursu jest bardziej intertekstualne i koncentruje się na rzeczywistości pozajęzykowej. Dyskurs w ujęciu socjologicznym jest zazwyczaj rozumiany jako działanie komunikacyjne, analiza dyskursu zaś ma na celu zbadanie, jakie ¹ społeczne funkcje on pełni, jakie są kulturowe uwarunkowania użycia języka. W perspektywie socjologicznej dyskurs posiada więc swoistą moc tworzenia świata, dostarcza bowiem jego uczestnikom sposoby rozumienia rzeczywistości.

Filozofowie postrzegają dyskurs jako zjawisko poznawcze, cykl operacji intelektualnych znajdujących wyraz w języku i umożliwiających poznanie. Poznanie dyskursywne, w przeciwieństwie do prostych aktów poznawczych, takich jak postrzeganie czy intuicja, jest logicznym rozumowaniem polegającym na dochodzeniu do jakiegoś celu poznawczego przez pośrednie operacje umysłowe. Na gruncie filozofii dyskurs jest też definiowany jako wewnętrznie spójny system znaczeń dominujący w jakiejś formacji kulturowej, który określa sposób postrzegania i konceptualizacji świata w danym czasie lub - szerzej - jako system rozumienia świata i mówienia o nim.

W pedagogice zaś dyskurs można rozumieć na trzy sposoby. Po pierwsze -jako określony sposób budowy wypowiedzi na temat edukacji, operujący argumentacją z elementami perswazyjnymi lub ekspresyjnymi; służy on przedstawieniu pewnego rodzaju porządku czy hierarchii, ustaleniu co w rzeczywistości edukacyjnej jest ważne, a nawet co jest prawdziwe; ta sama rzeczywistość nabiera innych sensów i znaczeń w zależności od dyskursu, w jaki jest włączona i jaki ją kreuje. Po drugie - dyskurs to obecny w praktyce szkolnej i wychowawczej określony gatunek mowy. I po trzecie - w pedagogice dyskurs bywa postrzegany jako zdarzenie interakcyjne, będące miejscem wymiany komunikatów w procesie pedagogicznym². Dla pedagoga ważne są więc nie tyle lingwistyczne aspekty dyskursu, ile raczej jego oddziaływanie na sposoby myślenia człowieka o sobie samym i o rzeczywistości, w której funkcjonuje.

Wieloznaczność pojęcia dyskursu podkreśla Małgorzata Lisowska-Magdziarz³, wskazując aż sześć wariantów rozumienia tego terminu:

- dyskurs jako język w użyciu, np. dyskurs debat sejmowych;

- dyskurs jakb sposób użycia języka przez konkretną osobę, np. dyskurs J. Palikota, przez daną zbiorowość, np. dyskurs Młodzieży Wszechpolskiej, przez instytucję, np. dyskurs radiowej Trójki;

- dyskurs jako zdarzenie komunikacyjne, czyli użycie języka przez człowieka, który chce przekazać określone myśli i przekonania i wpływa na słuchaczy;

- dyskurs jako interakcja między jednostkami czy grupami; takie rozumienie dyskursu odzwierciedla następujące zdanie: „Włączyłem się w toczący się dyskurs na temat współczesnej rodziny";

- dyskurs jako użycie języka charakterystyczne dla określonej sytuacji społecznej, np. dyskurs lekcji w szkole;

P. Śpiewak, Słowa modne i niemodne (słownik), „Res Publica Nowa" 2002, nr 10, s. 18.

B. Śliwerski, Współczesna myśl pedagogiczna. Znaczenia, klasyfikacje, badania, Kraków 2009.

M. Lisowska-Magdziarz, Analiza tekstu w dyskursie medialnym. Przewodnik dla studentów, Kraków 2006, s. 13-14.