CCF2014022505

06 2. Teoretyczno-metodologiczne problemy badań nad dyskursem

społeczna jest kreowana w procesie bezustannej interpretacji. Gdy ludzie wchodzą ze sobą w interakcje, wówczas wymieniają się swoimi wizjami rzeczywistości i działają, bazując na pewnym konsensusie. To, co w uznaniu członków społeczeństwa istnieje, a co nie istnieje, jest ściśle zdeterminowane przez przekonanie jednostkowe ukształtowane w kontaktach z innymi. Zgodnie z założeniami konstruktywizmu znaczenia nadawane rzeczywistości nie wynikają z pojęciowego odzwierciedlenia otaczającego nas świata, ale są negocjowane i konstruowane społecznie.

Skoro dyskurs jest działaniem komunikacyjnym, w wyniku którego uczymy się w pewien sposób myśleć o świecie, to wynika stąd, że rozumienie rzeczywistości społecznej nie zależy bezpośrednio od działania naszego indywidualnego umysłu, ale od tego, co w procesie socjalizacji uznajemy za oczywiste. Szczególna rola w kształtowaniu rzeczywistości przypada zatem językowi i jego użyciu. Przez nazywanie tego, co nas otacza, nadajemy rzeczywistości znaczenia i przez te znaczenia interpretujemy świat. W obrębie przyjętych znaczeń rzeczywistość jawi się nam jako oczywista i normalna. Język, kształtując rzeczywistość, jest nośnikiem określonej wizji świata, a nie tylko jej odzwierciedleniem.

Przekonanie o ścisłej zależności między wiedzą o świecie a językiem, w którym ta wiedza jest przekazywana, stanowi podstawę teorii relatywizmu językowego, znanej pod nazwą hipotezy Sapira-Whorfa. Benjamin Lee Whorf wyjaśnia ją tak:

Dokonujemy segmentacji natury tropami wyznaczonymi przez nasze języki ojczyste. Wyodrębniamy pewne kategorie i typy w świecie zjawisk nie dlatego, że każdemu obserwatorowi rzucają się w oczy, wręcz przeciwnie - rzeczywistość jawi się nam jako kalejdoskopowy strumień wrażeń, strukturę natomiast nadają jej nasze umysły - to jest przede wszystkim tkwiące w naszych umysłach systemy językowe. Dzielimy świat na części, porządkujemy go za pomocą pojęć, przypisujemy mu sens w określony sposób, ponieważ jesteśmy sygnatariuszami umowy, by czynić to tak właśnie, a nie inaczej; umowy, która obowiązuje w naszej społeczności językowej i którą skodyfikowano we wzorcach naszego języka¹.

Wynika z tego, że język pełni znacznie ważniejszą rolę niż tylko odzwierciedlanie zewnętrznej rzeczywistości. Określa on bowiem możliwe sposoby myślenia o rzeczywistości w granicach wyznaczonych przez zawarte w nim interpretacje.

Sposób werbalnej organizacji doświadczeń w społeczności posługującej się wspólnym językiem określa typowy sposób myślenia o własnych doświadczeniach. Odmienna organizacja struktur językowych będzie dawać odmienne sposoby rozumienia sytuacji, a przez to prowadzić może do odmiennych zachowań, w zależności od uwarunkowań języka².

Hipoteza relatywizmu językowego jest szczególnie użyteczna w badaniach lingwistycznych, których przedmiotem są języki używane w różnych społecznościach. Dla pedagoga bardziej przydatna jest kategoria dyskursu i sposoby jego analizy. Można założyć, że badanie różnych dyskursów, obecnych w przestrzeni społecznej, pozwala poznać świat i zdobyć wiedzę o otaczającej człowieka rzeczywistości. W związku z tym można przyjąć popularną we współczesnych naukach społecznych tezę, że cała rzeczywistość społeczna jest dyskursywna.

Analiza dyskursu - jak już było to wcześniej podkreślane - niesie olbrzymie możliwości poznawcze i może być skutecznie wykorzystywana w badaniu różnych tekstów, zarówno mówionych, jak i pisanych, pozwala bowiem uchwycić związki między wypowiedzią a jej kontekstem sytuacyjnym, społecznym i kulturowym. Przedmiotem analizy dyskursu może być w zasadzie każda praktyka społeczna. Współcześnie, z uwagi na wysoki stopień mediatyzacji rzeczywistości społecznej, zainteresowanie badaczy społecznych powinno się skupić na badaniu dyskursu medialnego.

Zarazem jest to kierunek w badaniach, który bardzo trudno jednoznacznie zdefiniować. Trudności te wynikają po pierwsze z niejasności samego terminu „dyskurs”, po drugie zaś z różnych tradycji historyczno-językowych, które rozwijały się w ostatnich kilkudziesięciu latach.

Badacze dyskursu zgodnie twierdzą, że nie istnieje jedna właściwa metoda prowadzenia analizy dyskursu. Wybór właściwej strategii powinien być uzależniony od przyjętych przez badacza założeń ontologicznych i od obszaru badań, na którym skupia się jego uwaga.

Aleksandra Grzymała-Kazłowska wskazuje trzy odmiany współczesnej analizy dyskursu: lingwistycznie zorientowaną analizę dyskursu, socjologicznie zorientowaną analizę dyskursu i krytyczną analizę dyskursu³.

W podejściu lingwistycznym badania są skoncentrowane na strukturze językowej tekstów pisanych. Badania takie mają charakter formalistyczny, odnoszą się głównie do wewnętrznej struktury tekstu oraz charakterystyki nadawcy i odbiorcy.

Socjologicznie zorientowana analiza dyskursu znacznie bardziej niż na cechach strukturalnych tekstu skupia się na rzeczywistości pozajęzykowej, którą stanowi kontekst badanych wypowiedzi. Od kontekstu zależy bowiem, jaki dyskurs jest wytwarzany i jak jest on odbierany. Socjologicznie zorientowana analiza dyskursu zakłada, że dyskurs to uwarunkowany kulturowo sposób używania języka.

Obie omówione perspektywy analizowania dyskursu - lingwistyczna i socjologiczna - są umieszczone w deskryptywno-eksplanacyjnym nurcie badawczym, umożliwiają bowiem opis i wyjaśnienie analizowanej rzeczywistości. Odmienną perspektywą badawczą jest krytyczna analiza dyskursu. Dla zrozumienia istoty tej

B.L. Whorf, Język, myśl, rzeczywistość, tłum. T. Hołówka, Warszawa 1982, s. 284-285.

J. Wasilewski, A. Skibiński, Prowadzeni słowami. Retoryka motywacji w komunikacji publicznej, Warszawa 2008, s. 59.

A. Grzymała-Kaziowska, Socjologicznie zorientowana analiza..., dz. cyt., s. 13-34.