CCF2014022506

88 2. Teoretyczno-metodologiczne problemy badań nad dyskursem

metody badawczej konieczne jest uznanie, że każde zjawisko społeczne oddziałuje na język, język zaś ma wpływ na sferę społeczną.

W krytycznej analizie dyskursu głównym celem jest odsłanianie przyczyn określonego użycia języka w odniesieniu do poziomu struktur społecznych oraz ukazanie, jak język wpływa na reprodukowanie i utrwalanie tych struktur. Krytyczna analiza dyskursu koncentruje się na demaskowaniu nierówności społecznych, wyrażanych i umacnianych przez język oraz działa na rzecz emancypacji dyskryminowanych grup, które są wykluczane z udziału w dyskursie lub marginalizowane. Społecznie zaangażowana analiza dyskursu demaskuje na przykład manipulacje polityczne wykorzystywane w mass mediach oraz obnaża uprzedzenia rasowe i płciowe¹⁹.

Krytyczna analiza dyskursu ma ponadto na celu uświadomienie, że język nie jest tylko naturalnym i neutralnym narzędziem, ale raczej nośnikiem systemu przekonań i wartości wyznawanych przez jednostki. Zwolennicy metody krytycznej są zainteresowani rozwiązaniem istotnych problemów społecznych i to właśnie te problemy, a nie naukowe teorie, są dla nich ważne. Cele krytycznych analiz dyskursu mają charakter społeczny i polityczny, a nie tylko naukowy. Takie badanie dyskursu ma coraz więcej zwolenników, coraz częściej badacze komunikacji są zainteresowani krytycznym spojrzeniem na teksty i wypowiedzi. Krytyczna analiza dyskursu pozwala uwypuklić polityczne, ekonomiczne i kulturowe funkcje dyskursu, przezwyciężając lingwistyczną stronniczość dominującą w tradycyjnych analizach. Krytyczne podejście do dyskursu jest równoznaczne ze społecznym zaangażowaniem badacza, który stara się odkryć, skutecznie maskowane, społeczne nierówności.

Inaczej klasyfikuje odmiany analizy dyskursu Hanna Grzmil-Tylutki, wskazując we współczesnej analizie dyskursu dwa nurty, czy raczej dwie szkoły: francuską oraz anglosaską³⁰. Podstawą tej klasyfikacji są odmienne tradycje badawcze, rozwijające się na kontynencie europejskim i amerykańskim.

Francuska koncepcja analizy dyskursu rozwija się od 1983 roku i koncentruje swoją uwagę na analizach językoznawczych. Odeszła ona zarówno od koncepcji dyskursu Foucaulta, jak i innych przedstawicieli francuskiej ponowoczesności, a wywodzi się głównie z nauk filologicznych i z badań tekstów. Przedmiotem jej zainteresowania są dyskursy pisane, konstruowane na potrzeby badań, głównie ich warstwa językowa. Francuski nurt analizy dyskursu sytuuje się w szeroko rozumianej lingwistyce.

Anglosaska szkoła analizy dyskursu mieści się w nurcie socjolingwistycznym i skupia swoje zainteresowania na aktualnych problemach społecznych, a jej celem jest rozpoznanie struktur społecznej i politycznej, które odbijają się w dyskursie. Przedmiotem jej analiz są dyskursy naturalne, często codzienna, ustna ^{1 2} konwersacja. Głównym przedstawicielem anglosaskiej analizy dyskursu jest van Dijk. W redagowanym przez siebie czasopiśmie „Discourse and Society” sformułował on założenia nowej metody badawczej, którą nazwał Critical Discourse Analysis (Krytyczna Analiza Dyskursu - I<AD), i wyjaśnił, czym się ona różni od wcześniejszych metod.

Krytyczna Analiza Dyskursu - jak pisze Hanna Grzmil-Tylutki - nie jest nową szkołą, nowym prądem w lingwistyce. Oferuje raczej nową perspektywę w teorii, analizie i ich zastosowaniu. Analiza jest ukierunkowana socjopolitycznie, a zadaniem badacza jest solidaryzować się z grupami zdominowanymi, z mniejszościami³.

Zwykle właśnie w dyskursie wyrażane, utrwalane i legitymizowane są takie negatywne zjawiska, jak: nierówności, dyskryminacja, nadużycia, dominacja; a I<AD pozwala je demaskować i przeciwstawiać się powszechnej w dyskursie manipulacji.

Chodzi o zmianę niesprawiedliwych sposobów dystrybucji dóbr ekonomicznych, kulturalnych i politycznych w społeczeństwach współczesnych. Intencją projektów jest spowodowanie kryzysu rażąco niesprawiedliwego systemu władzy poprzez zdemaskowanie (uncovering) zasad i efektów jego działania, a to poprzez analizę silnie nacechowanych (potent) obiektów kulturowych - tekstów i w następstwie tego pomoc w zbudowaniu bardziej egalitarnego porządku społecznego. Projekt ten polega więc na transformacji panującego obecnie porządku i rearanżacji występujących w nim elementów, tak aby ułożyły się w całość mniej krzywdzącą dla niektórych i przynoszącą więcej korzyści wszystkim członkom społeczeństwa⁴.

Wybór metody analizy dyskursu powinien być uwarunkowany obiektem badań i właściwościami konkretnego projektu badawczego.

Zwykle badanie dyskursu rozpoczyna się od analizy językowej warstwy tekstu, którym posługują się uczestnicy komunikacji; badanie języka tekstów składa się z kilku elementów:

1. Analiza wizualnych aspektów tekstu, które często decydują o tym, czy tekst w ogóle jest czytany. Te wizualne aspekty tekstu, które interesują badacza, to: zdjęcia, rysunki; rodzaj i styl czcionki; styl formatowania i umiejscowienie tekstu w obrębie publikacji.

2. Analiza kolejności pojawiania się informacji i formy tekstów prasowych.

3. Analiza retoryki tekstu, która koncentruje się przede wszystkim na odnalezieniu w tekście podstawowych figur retorycznych oraz form retorycznej argumentacji.

Badanie językowej warstwy tekstu jest istotnym elementem analizy dyskursu, jednak nie mniej ważne jest ustalenie, jakie treści dyskurs przekazuje i w jakich

A. Grzymała-Kazłowska, Socjologicznie zorientowana analiza..., dz. cyt., s. 25.

H. Grzmil-Tylutki, Francuska lingwistyczna teoria..., dz. cyt.

Tamże, s. 246.

A. Wójcik, Krytyczna Analiza Dyskursu i emancypacja od języka [w:] Ścieżki filozofii krytycznej, red. R. Frei, Wrocław 2008, s. 154.