CCF2014022507

90 z. Teoretyczno-metodologiczne problemy badań nad dyskursem

kontekstach politycznych, społecznych, kulturowych, ekonomicznych i historycznych jest realizowany. Konteksty te są bardzo ważne, gdyż w nich właśnie tkwią „źródła wypowiadanych słów i ujawnianych za ich pomocą przekonań, a w konsekwencji źródła przebiegu dyskursu”¹. Przedmiotem analizy dyskursu są więc wypowiedź i tekst w kontekście.

Kontekst rozumiany jest jako struktura, która obejmuje wszystkie właściwości sytuacji społecznej, istotne dla wytwarzania i odbierania dyskursu. Analiza dyskursu nie powinna ograniczać się wyłącznie do właściwości tekstu. Jej celem jest również analiza cech sytuacji społecznej, które mogą systematycznie oddziaływać na strukturę komunikatu. Dyskurs to nie tylko odrębna struktura tekstowa czy dialogowa, to złożone zjawisko komunikacyjne, obejmujące cały kontekst społeczny. Ten kontekst społeczny to charakterystyka uczestników komunikacji, a także procesy nadawania i odbierania (interpretacji) komunikatu.. [...] Kontekst to nic innego jak struktura, która obejmuje wszystkie właściwości sytuacji społecznej, istotne dla wytwarzania i odbierania dyskursu. Dyskurs nie istnieje bowiem poza określonym miejscem i czasem, poza konkretną rzeczywistością².

Bardzo istotnym elementem tak rozumianej analizy dyskursu jest wykazanie, że funkcjonujący dyskurs nie wynika z logiki konieczności, lecz jest celowo konstruowany, by realizować czyjeś interesy.

Analiza dyskursu pozwala uzyskać wiedzę na temat³:

- treści, czyli tego, co jest zawarte w badanym dyskursie, jakie treści zawiera analizowany dyskurs;

- formy, czyli tego, jak zbudowany jest dyskurs, jakich użyto w nim środków językowych;

- celu, czyli tego, jakie są cele wytwarzania dyskursu, czy są one jawne czy ukryte;

- nadawcy, czyli tego, kto jest nadawcą i w jakiej roli występuje;

- odbiorcy, czyli tego, do kogo adresowany jest dyskurs, kto prawdopodobnie jest jego odbiorcą;

- kontekstu, czyli tego, w jakich warunkach społecznych, w jakiej kulturze, w jakiej sytuacji medialnej jest realizowany dyskurs, czy i w jaki sposób treść i forma dyskursu mogą być uwarunkowane kontekstem jego występowania;

- rezultatu, czyli tego, jakie może być rozumienie badanego dyskursu przez odbiorców, jakie mogą być jego efekty.

Badania oparte na analizie dyskursu wymagają spełnienia kilku warunków. Oto najważniejsze z nich:

1. Za pomocą analizy dyskursu bada się teksty i wypowiedzi występujące w naturalnych sytuacjach. Analizuje się dane niespreparowane, autentyczne, w żaden sposób niepoprawiane.

2. Analiza dyskursu może dotyczyć zarówno tekstów mówionych, jak i pisanych.

3. Bardzo ważnym warunkiem analizy dyskursu jest traktowanie dyskursu jako konstytutywnej części kontekstów lokalnych i globalnych, społecznych i kulturowych. Mówiąc inaczej: analizując dyskurs, zawsze należy uwzględnić kontekst, w jakim on występuje, to jest zakres wiedzy, opinie zbiorowości, w jakiej dyskurs się pojawia, usytuowanie wypowiedzi na tle kultury czy życia społecznego.

4. Analiza dyskursu powinna uwzględnić jego linearny i sekwencyjny charakter; bardzo ważne jest analizowanie strukturalnych części dyskursu (zdań, sądów, aktów mowy, akapitów itp.) w relacji do tych strukturalnych części, które je poprzedzały, i tych, które wystąpiły po nich.

5. Analizując dyskurs, próbujemy odnaleźć różne jego poziomy i wskazać ich wzajemne powiązania. Wymóg ten zwraca uwagę na to, by - analizując dyskurs - nie skupiać się wyłącznie na jego powierzchni. Istotna jest głębia dyskursu, dlatego koniecznie trzeba dotrzeć do tych znaczeń i sensów, które nie są widoczne i oczywiste od razu, przy pierwszym kontakcie z tekstem.

6. Istotnym elementem dyskursu są reguły gramatyczne, tekstowe, komunikacyjne i interakcyjne, obowiązujące w danej społeczności i wykorzystane przy konstruowaniu dyskursu. Reguły te mogą być naruszane, zmieniane czy pomijane. Ustalenie tych odstępstw jest bardzo istotnym elementem analizy.

Analiza dyskursu pozwala również uzyskać wiedzę na temat strategii komunikacyjnych nadawców, strategii umożliwiających osiągnięcie stawianych sobie przez nadawcę celów. Strategie te van Dijk porównuje do gry w szachy:

[...] gracze przede wszystkim muszą znać reguły, jeśli w ogóle chcą grać, ale będą też

stosować rozmaite taktyki, gambity i specjalne posunięcia, składające się na całościowe strategie obronne lub prowadzące do wygranej⁴.

Badacz wykorzystujący analizę dyskursu, musi zwrócić szczególną uwagę na możliwość popełnienia błędu internalizacji. Polega on na przypisywaniu autorom analizowanych wypowiedzi własnych pojęć, przekonań, założeń, sposobów opisu i kategoryzacji świata.

M.A. Kowalski, Dyskurs kolonialny..., dz. cyt., s. 27.

B. Jabłońska, O polskim dyskursie politycznym na tematy europejskie. Debata nicejsko-kon-stytucyjna w prasie codziennej, Kraków 2009, s. 23-24.

M. Lisowska-Magdziarz, Analiza tekstu..., dz. cyt., s. 31.

T.A. van Dijk, Badania..., dz. cyt., s. 42.