CCF2014022503

82 2. Teoretyczno-metodologiczne problemy badań nad dyskursem

Takie rozumienie dyskursu pozwala Foucaultowi utożsamiać go z władzą, którą uznaje za uniwersalne zjawisko społeczne. Tak więc, mimo że dyskursy składają się ze znaków, ich działanie polega na czymś więcej niż na oznaczaniu tymi znakami rzeczy¹. Foucault nie próbuje dociec, co dany dyskurs wyraża, nie usiłuje dotrzeć do jakiegoś ukrytego sensu, interesują go wyłącznie bezosobowe „praktyki dyskursywne", którym jednostki są podporządkowane bez swej wiedzy i woli².

Skoro język narzuca ludziom jakąś definicję prawdy i fałszu, dobra i zła, normalności i patologii, musi tkwić w nim przemoc.

Dominujący dyskurs narzuca takie „imperializujące sposoby poznawania", które wytwarzają odpowiadającą jej zwolennikom „kulturę reprezentacji" (świata społecznego) oraz związane z nią poczucie sensu życia (na przykład w każdym społeczeństwie trwa nieustanna walka o kształt poczucia szczęścia, sukcesu życiowego, samorealizacji, wolności; jest ono definiowane w trakcie dyskursywnej walki, której rezultatem jest przyjęcie przez ludzi - jako „normalnego” - określonego zakresu znaczeniowego tych pojęć)³.

Każdy system językowy jest przemocą, gdyż w samym doborze znaków i znaczeń zawiera się pewne wartościowanie, które jest ludziom narzucane.

Istnienie jednego dyskursu jest jednocześnie odmową zgody na istnienie innych dyskursów, które zostają zepchnięte na margines i w ten sposób nie zagrażają dyskursowi panującemu. Przy czym dominacja panującego dyskursu nie wynika z jakichś jego szczególnych właściwości, lecz z faktu stowarzyszenia go z siłą.

Dyskurs - pisze Marek Arpad Kowalski - staje się rodzajem konwencji podporządkowującej sobie jednostki, a nawet i całe grupy. Obowiązująca konwencja bywa narzucana przemocą myślową, prowadzi do uproszczeń i uogólnień (aczkolwiek formalnie przestrzega reguł)⁴.

Inaczej mówiąc, dla Foucaulta język jest narzędziem wywierania wpływu na ludzi, instrumentem przemocy symbolicznej.

Język [...] nie jest neutralnym reprezentantem świata, lecz czynnikiem go konstytuującym, a zarazem określającym kategorie myślenia i sposoby percepcji rzeczywistości⁵.

Przy czym ważne jest zarówno to, o czym i jak się mówi, jak i to, o czym się nie mówi albo mówi tak, że dana sprawa zostaje uznana za nieważną. Dzięki stosowaniu strategii nazywanej techniką sepizacji⁶ można sprawić, że dany punkt widzenia zostanie uznany za nieważny. Referując teorię Foucaulta, Jerzy Szacki ujmuje te kwestię następująco:

Samo istnienie jakiegoś dyskursu jest w istocie odmową zgody na istnienie innych dyskursów. Ich całkowita likwidacja nie jest wprawdzie nigdy możliwa, ale z reguły zostają one zepchnięte na margines czy w podziemie, skąd stawiają beznadziejny opór dyskursowi panującemu⁷.

Także nawiązujący do Foucaulta Zbyszko Melosik pisze, że

[...] dyskursywna walka o znaczenia (i narzucanie ich jako obowiązujących) jest związana z dążeniem do uprawomocnienia w społeczeństwie określonych „wersji rzeczywistości", kosztem wersji alternatywnych. Takie uprawomocnienie stanowi „operację zamykania”: chroni jedne interpretacje, a inne - za pomocą sankcji społecznej - marginalizuje i zmusza do milczenia. W ten sposób ustanawia się meta-narracje, poprzez które społeczeństwo żyje - przy czym alternatywne „wersje rzeczywistości” są represjonowane^{8 9}.

W teorii Foucaulta władza zajmuje centralne miejsce - jest uznawana za podstawowe i uniwersalne zjawisko, które istnieje zawsze i w każdym społeczeństwie. Foucault pojmuje ją jednak zupełnie inaczej niż tradycyjne teorie polityczne. Po pierwsze - zdaniem Foucaulta - władza nie jest zlokalizowana w jakimś ośrodku, nie jest przypisana jakiejś grupie czy klasie. „Jest ona w istocie wszędzie: wszyscy ją jakoś sprawują i wszyscy jej podlegają

Po drugie, głównym mechanizmem tak pojętej władzy są praktyki komunikacyjne, przez które następuje zniewolenie jednostek. Oznacza to, że uczestnicy dyskursu mogą go wykorzystywać do manipulacji rzeczywistością, w celu kreowania świata najbardziej dla siebie pożądanego, że przez dyskurs narzucane są ludziom znaczenia.

Kiedy mowa o władzy, chodzi więc bardziej o kulturę niż instytucje stricte polityczne. Z tego zresztą powodu Foucault nie obiecywał sobie wiele po zmianach, na jakie zwykli liczyć inni krytycy dominacji; po prostu nie wierzył w możliwość emancypacji, nie dostrzegając sil, które mogłyby ją w istniejących warunkach spowodować, ponieważ wszyscy poddani są temu samemu reżimowi panującej „prawdy”, takiemu samemu nadzorowi, takiej samej kontroli, takiemu samemu treningowi czy tresurze¹⁰.

1

   M. Foucault, Archeologia wiedzy, tłum. A. Siemek, Warszawa 1977, s. 76.

2

   J. Szacki, Historia myśli..., dz. cyt., s. 906.

3

   Z. Melosik, Postmodernistyczne kontrowersje..., dz. cyt., s. 48.

4

   M.A. Kowalski, Dyskurs kolonialny w Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 2010, s. 23.

5

   M. Foucault, Archeologia wiedzy, dz. cyt., s. 13.

6

   Termin ten pochodzi od skrótu SEP - somebody (someone) else's problem - sprawa, którą uważamy za cudzy problem.

7

   J. Szacki, Historia myśli..., dz. cyt., s. 907.

8

   Z. Melosik, Poststrukturalizm jako teoria życia społecznego (możliwości i kontrowersje), „Kultura Współczesna" 1997, nr 1, s. 57.

9

   ]. Szacki, Historia myśli..., dz. cyt., s. 908.

10

   Tamże.