CCF2014022502

8o 2. Teoretyczno-metodologiczne problemy badań nad dyskursem

- dyskurs jako zespół wartości, koncepcji, poglądów na jakiś temat wraz z charakterystycznym sposobem ich wyrażania.

Podsumowując te rozmaite ujęcia, można stwierdzić, że dyskurs to nie tylko mówienie o rzeczywistości, lecz także sposoby jej rozumienia, nadawania jej sensu.

Rozumiejąc teksty, ludzie budują stopniowo nie tylko reprezentacje tekstu i kontekstu, ale też - w ramach tzw. modeli mentalnych - reprezentacje zdarzeń albo działań, o których dyskurs opowiada. To, co zwykle zapamiętujemy z danego przekazu, nie zawiera się w konkretnych słowach, ani nawet ich znaczeniach lub funkcjach, ale raczej w modelach, które stanowią schematyczne reprezentacje naszych (subiektywnych) wyobrażeń o danym zdarzeniu lub sytuacji¹.

Chociaż tekst i dyskurs to pojęcia zbliżone, jednak - jak zauważa Aleksandra Grzymała-Kazłowska² - odnoszące się do odmiennych porządków i odmiennych dyscyplin naukowych, tekst - do systemu językowego i co za tym idzie do lingwistyki, a dyskurs - do systemu społecznego i do studiów społeczno-kulturowych. Badających dyskurs interesują przede wszystkim zawartość treściowa przekazu i społeczne funkcje użytego w dyskursie języka. Natomiast uwaga badacza tekstu jest skoncentrowana na formalno-strukturalnych aspektach języka i dlatego powinien raczej skorzystać z możliwości, jakie stwarza metoda analizy treści.

David Howarth w swej pracy poświęconej w całości problemom dyskursu zauważa, że sposób rozumienia pojęcia dyskursu jest determinowany przez konkretny paradygmat teoretyczny, który z kolei jest obciążony specyficznymi założeniami co do natury świata społecznego i źródeł wiedzy o nim³. Dlatego znajomość różnych teorii dyskursu, które powstały na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat, wydaje się niezbędna. Każdy badacz dyskursu musi określić, jak rozumie pojęcie i następnie jaką teorię dyskursu przyjmuje. To zaś warunkuje metodologiczne założenia badań. Uzasadniając wykorzystanie kategorii dyskursu i metod jego analizy na gruncie pedagogiki, chcę zaznaczyć iż jestem świadoma, że badania te wpisują się w tradycje różnych, często trudnych do pogodzenia koncepcji metodologicznych. Wieloznaczność i problematyczność tej kategorii badawczej wymaga więc jasnego określenia definicji dyskursu i metod jego analizy, gdyż - jak to określił Lech M. Nijakowski -

[...] przywoływanie pojęcia „dyskurs” za jakimś autorem bez przyjęcia konsekwencji jego teorii i zarazem teoretycznego uzasadnienia tego wybiórczego zapożyczenia może budzić poważne obawy teoretyczne⁴.

Analiza dyskursu przeprowadzona w tej książce bazuje na teorii przywoływanego już tutaj Teuna A. van Dijka. Przekonany o silnych powiązaniach języka, myślenia i działania - twierdzi on, że język, jako forma działania społecznego, kształtuje rzeczywistość pozajęzykową. To jest fundament teorii van Dijka.

Tworząc swoją koncepcję dyskursu, van Dijk wykorzystał prace Michela Fou-caulta, francuskiego filozofa, któremu nauki społeczne zawdzięczają upowszechnienie pojęcia dyskursu, zajmującego centralne miejsce w jego filozofii. Jednocześnie Foucault nigdy nie uważał się za lingwistę ani nie stworzył metody analizy dyskursu.

Foucault używa terminu „dyskurs” dla określenia sfery umiejscowionej pośrednio, pomiędzy językiem rozpatrywanym w sposób abstrakcyjny, formalny (la langue) a konkretnymi faktami mówienia (la parole).

Dyskurs nie pozbawia wypowiedzi struktury językowej, ale osadza ją w konkretnym kontekście twórczym i w konkretnych relacjach podmiotowych, narzucając reguły interpretacji. W przeciwieństwie do przezroczystego systemu językowego (langue), dyskurs wybiera dla swoich jednostek konkretne denotacje, aktualizuje językową strukturę, która w langue ma wartość jedynie potencjalną⁵.

Tak pojmując dyskurs, Foucault nadaje mu szczególne znaczenie, zakłada bowiem, że dyskurs jest nie tylko zbiorem znaków, lecz obejmuje również pewien sposób widzenia świata i odpowiadające mu praktyki społeczne. Dyskursy to przede wszystkim praktyki formujące zjawiska czy sytuacje, o których mówią. Poprzez dyskurs narzuca się ludziom sposoby rozumienia różnych zjawisk i rzeczy. Uznanie przez społeczeństwo czegoś za dobre, słuszne, właściwe i normalne nie wynika z jakichś szczególnych właściwości czy zalet. Decyduje o tym wyłącznie dominujący w społeczeństwie dyskurs. Zdaniem Foucaulta, nie istnieje prawda obiektywna, zawsze bowiem jest ona ściśle związana z systemem władzy. Każdy system władzy definiuje własny wariant prawdy i narzuca go społeczeństwu, a najskuteczniejszym dziś sposobem tego narzucania jest właśnie dyskurs. Tak pisał na ten temat Foucault:

Prawda pochodzi z tego świata: jest wytwarzana jedynie mocą licznych form przymusu. I rodzi regularne skutki władzy. Każde społeczeństwo ma swój własny reżim prawdy, swoją „ogólną politykę" prawdy: to znaczy taki typ dyskursu, który akceptuje i sprawia, że funkcjonuje on jako prawdziwy⁶.

T.A. van Dijk, Badania..., dz. cyt., s. 28.

A. Grzymała-Kazłowska, Socjologicznie zorientowana analiza..., dz. cyt.

D. Howarth, Dyskurs, tłum. A. Gąsior-Niemiec, Warszawa 2008.

L.M. Nijakowski, Znaczenie analizy dyskursu dla socjologii narodowości, „Kultura i Społeczeństwo” 2004, nr 48, s. 70.

H. Grzmil-Tylutki, Francuska lingwistyczna teoria dyskursu. Historia, tendencje, perspektywy, Kraków 2010, s. 11.

M. Foucault, Power/Knowledge, Pantheon, New York 1980, cyt. za: Ch. Taylor, Foucault o wolności i prawdzie, tłum. M. Kwiek [w:] „Nie pytajcie mnie, kim jestem...". Michel Foucault dzisiaj, red. M. Kwiek, Poznań 1998, s. 82.