IMGu22 (2)

i ich obrzeża. To właśnie w tych środowiskach były kultywowane techniki rażenia na odległość i rozwijane stosowne typy broni, tj. łuk i oszczep. Z czasem, zwłaszcza w okresie eneolitu zasób uzbrojenia w strefie stepowej został uzupełniony o sztylety (najczęściej metalowe) i topory bojowe (najczęściej kamienne). Stopniowo wepocebrązu i w początkach epoki żelaza zestaw ten, w połączeniu z rozwiniętą techniką jazdy konnej. przekształcił się w standard uzbrojenia i techniki walki wykorzystującej szybkość oraz możliwość rażenia na daleki (łuk i strzały) i średni (oszczep, różne typy dzirytów) dystans oraz bezpośredniego starcia (włócznia, sztylet, topór bojowy - czekan).

Przejawy' heroizacji archetypu wojownika-wodza w sferze zachowań religijnych, u środowisku wczesnohistorycznych koczowników reprezentują też kamienne rzeźby przedstawiające postać mężczyzny w bojowym rynsztunku. Ustawiane na szczytach kurhanów’ symbolizowały one osobę zmarłego, nadając mu z jednej strony indywidualne, z drugiej uniwersalne (mity’czne) cechy. Zwyczaj ten, znany w stepie od IV-1D tysiącleci* BC, sformalizował się zwłaszcza w początkach 1 tysiąclecia BC, w środowi* słoi kimgnriyjAim i scytyjskim. Jako atrybut bogatych grobowców arystokraci plemiennej. w warstwie symbolicznej wyraża on ponadto szczególną pozycję społeczną wodgabm (łuiśów). Ich znaczenie wzrastało zwłaszcza w warunkach konfliktów (wojen) wywoływanych przemieszczeniami, najazdami itp. Sytuacje re stymulował)' bo-wiem rozwój takich form organizacji społeczno-politycznej, które mogły zapewnić cgsyHMfocym w ciągtym ruchu społecznościom daleko idącą spójność. Należała do folljfoM^foiałldEljcdnostek (naczelników, wodzów-królów) gwarantująca szyb-^^HH^HHttiiMiidaiceczność działania w warunkach kryzysowych.aleto ^^^^^^^^^H^BHalHpitiłzialność za losy poddanych. W warunkach ciąg-taka struktura władzy zapewniała nie tylko większą zdolność <Maz sprawność militarną, groźną czasem nawet wytworzonych przez cywilizacyjnie wyw ttn^y stejM>vvvj Chin, Azji Przedniej ^llllł‘

czy Europy Potudsitowrj i Środkowej)

Zwyi/aj umiew/c/ama iu szczycie niektórych kurhanów kanueniiycł h)dodtfkoiKi ukrałitok! miejsca |XH.łiowku, grobu-kopca, wyrażoną i⁴¹-uklomcznej formie grobowca Stawał się on najważniejszym element en

aeli ^Hxlknś’ llllli’ W .lidu-

jedynymi

l\ rn punktem odniesienia tożsamości kulturowej i etnicznej koczowników. Społeczna religijna funkcja kurhanów, zwłaszcza przysługujących przedstawicielom arystokracji w piramid stepu nieraz o ponad 20-mecrowej wysokości i lOO-metrowej średnicy, jako rharakccrystycznego atrybutu kultury stepowców, w sposób najbardziej wyrazisty zo-sr.ila zamanifestowana w środowisku scytyjskim. Znakomitą ilustracją tego aspektu religijności {atrybutu tożsamości stepowców, odnoszącą się do środowiska wczesnohisto-i wznydh koczowników, był kolejny, słynny epizod z wojny persko-scytyjsłdej w 514 BC Kiedy perski władca Dariusz, zniecierpliwiony wycofywaniem się Scytów w głąb ich terytoriów i przynoszącymi straty walkami podjazdowymi, wysłał posła do ich króla Idan-tyrsosa z propozycją stoczenia walnej bitwy lub - skoro uważa się za słabszego - poddania, otrzymał taką oto odpowiedź przytoczoną przez Herodoca (IV, 127): „Ze mną tak się ma sprawa, Persie! Ja ani przedtem nigdy nie uciekałem z obawy przed jakimkolwiek człowiekiem, ani teraz przed tobą nie uciekam; nie czynię też obecnie nic innego, jak irlko to, cO zwykłem czynić podczas pokoju. Że zaś nie od razu z tobą się biję, także to d wyjaśnię. My Scytowie nie mamy ani miast, ani uprawnej ziemi, żeby zbyt spieszno nam było wdawać się z wami w walkę, w obawie, że miasta nam zajmiede, a pola spustoszycie. Gdyby jednak koniecznie jak najprędzej miało dojść do walki, to posiadamy przedeż groby naszych ojcowe nuże więc, odszukajde je i spróbujcie zburzyć, wtedy poznade, czy będziemy z wami o groby walczyć, czy nie. Ale wprzód, gdy nie mamy dusznej po temu przyczyny, nie będziemy' się z tobą bić” (IV, 127).

społeczna i religijna funkcja kurhanów

koczowniczy model zachowań kulturowych

Narastanie konfliktów i zwiększona częstotliwość zachowań agresywnych w środowisku nomadów' wykształciły w efekcie koczowniczy model zachowań kulturowych, zdominowanych przez ofensywną strategię przetrwania. Była to poniekąd naturalna konsekwencja mobilności właśdwej spolecznośdom nomadów o gospodarce pasterskiej. Ekspansywność, wojna, podejmowanie łupieżczych wypraw stały się celem samym w' sobie - sposobem na żyde. W efekcie, w ideologii społecznośd koczowniczych zachowania te urosły do rangi normy regulującej w dużym stopniu funkcjonowanie całego systemu społeczno-kulturowego. Stymulowana przez arystokrację wojskową skłonność dp podejmowania coraz to nowych przedsięwzięć wojennych dla pozyskania nowy ch terenów (pastwisk) czy zdobyda łupów, czyniła z nomadów siłę groźną, nieobliczalną, nastawioną na grabież i siejącą przerażenie. Efektywność (i efekcowność) w sferze dokonań militarnych stała się też ważnym regulatorem i instrumentem budowania prestiżu społecznego.

a\ ludruanie się stepów

tzw. kuttura czemogorowska

Procesy wyludniania się stepów, zwłaszcza ich centralnej części, uległy intensyfika-cji i przybrały gwałtowny przebieg oraz drastyczne formy, w późnej fazie dominacji suchego klimaru. Ilustruje to spadek liczebnośd i struktura poźnobrązowych i wczes-nożelaznych zespołów archeologicznych (póżnozrębowich, biełozierskich i czemogp-rowskich), z obszarów między Uralem a dolnym Dunajem. W głębi obszarów stepowych nie są znane w zasadzie większe osady i długotrwałe użytkowane cmentarzyska. Jedynym śladem pobytu grup ludzkich są tu zespoły grobowe występujące pojedynczo lub w niewielkich grupach. Klasycznym przykładem jest struktura znalezisk tzw. grupy czemogorowskiej (X-1X wiek BC), z przełomu epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w europejskiej części stepów.

Było to ugrupowanie powstałe na bazie miejscowego elementu etnicznego, przy udziale silnych impulsów i infiltracji ludnościowej z Azji Centralne). W\w\xizilv się one ze lodowiska późnej kultury karasukskiej i ugrupowań o specyficznym modelu kulturowym, reprezentowanym m.in. przez słynny kurhan Arian na terenie Tuwv (tzw. kultura .ddybuiska), kształtujących się od IX wieku BC w dorzeczu gomego leniseju, w strefie |X)górzy Sftjanów i Ałtaju oraz na stepach wschodniego Kazachstanu. Charakter zjawisk kulturowych ukształtowanych w tym środowisku, m.m. zestaw uzbrojeniu zaczepnego, asortyment części rzędu końskiego i zestaw motywów zdobniczych o tematyce i svmbo»

456