Siuta Elementy prawa dla ekonomistów rodział 4 prawo karne (7)

który popełnił przestępstwo w stanie niepoczytalności, a sądzony był po wyzdrowieniu.

Przedstawione zasady oddziaływania niepoczytalności na odpowiedzialność kamą doznają istotnego ograniczenia.

Gdy sprawca wprawił się w stan nietrzeźwości .lub odurzenia (np. upił się, zażył narkotyk lub podobnie działający środek) przewidując albo przynajmniej mogąc przewidzieć, że pociągnie ono za sobą wyłączenie lub ograniczenie poczytalności - ponosi pełną odpowiedzialność kamą. Dlatego sprawcy przestępstw popełnionych w stanie całkowitego upojenia alkoholowego nie są bynajmniej zwolnieni z kary, mimo iż mogą swoich czynów nawet nie pamiętać. Ogólnie nrożna powiedzieć, że niepoczytalność nie zwalnia od odpowiedzialności, jeżeli zorała przez sprawcę zawiniona.

2. Błąd

Błąd jcest drugą okolicznością wyłączającą winę. Zgodnie z przepisami kodeksu karnego mie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza się czynu pod wpływem błędu co do okoliczności stanowiących znamię czynu zabronionego. Jest to tzw. błąd faktyczmy. Wyłącza on winę wówczas, gdy nie został przez sprawcę zawiniony. Pod wpływem błędu faktycznego działa na przykład mężczyzna, który wychodząc z zakładu fryzjerskiego zabiera z wieszaka kapelusz, będąc przekonany, że należy on do niego.

Z błędem faktycznym mamy do czynienia także wówczas, gdy sprawca dopuszcza się czynu zabronionego świadomie, ale w błędnym, usprawiedliwionym przekonaniu, że zachodzi okoliczność wyłączająca winę lub bezprawność czynu, np. że działa w obronie koniecznej. Jeżeli błąd sprawcy jest nieusprawiedliwiony, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

Oprócz błędu faktycznego istnieje także błąd prawny. Sprawca działa pod wpływem błędu prawnego, gdy nie wie, że popełniany przez niego czyn jest zabroniony. Błąd prawny wyłącza winę, a w rezultacie odpowiedzialność karną, gdy jest usprawiedliwiony. Może to mieć miejsce na przykład, gdy przepisy kraju odwiedzanego przez cudzoziemca w jakiejś dziedzinie zdecydowanie różnią się od standardów światowych. W praktyce są to przypadki wyjątkowe. Poza tym ma zastosowanie stara łacińska maksyma ignorantia iuris nocet (nieznajomość prawa szkodzi), zgodnie z którą przepisy obowiązują niezależnie od tego, czy są zainteresowanym znane.

3. Obrona konieczna

Obroną konieczną nazywamy takie działanie człowieka, które zmierza do odparcia bezpośredniego, bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro społeczne lub jakiekolwiek dobro jednostki.

Człowiek działający w obronie koniecznej używa takich środków, jakie w innych warunkach byłyby przestępstwem i pociągnęłyby za sobą ukaranie sprawcy (bije, powoduje uszkodzenie ciała, nawet - w skrajnym przypadku - zabija). Czyn taki nie jest społecznie szkodliwy, lecz odwrotnie, społecznie pożyteczny, gdyż zmierza do udaremnienia przestępstwa.

Przedmiotem obrony koniecznej może być jakiekolwiek dobro chronione prawem, własne lub cudze - życie, zdrowie, mienie, dobre imię itd.

Zamach, przeciwko któremu jest skierowane działanie w obronie koniecznej musi być bezprawny. Nie jest obroną konieczną odparcie „zamachu” policjanta, który chce zatrzymać przestępcę, ani też obrona przed komornikiem, który na podstawie tytułu wykonawczego usiłuje dokonać zajęcia ruchomości, gdyż działanie tych osób jest zgodne z prawem.

Zamach musi być także bezpośredni, tzn. musi zagrażać lub trwać w chwili podjęcia obrony koniecznej. Nie można zastosować obrony koniecznej przed zamachem ani po zamachu. Niedozwolone jest więc uderzenie zbliżającego się człowieka „prewencyjnie”, w przewidywaniu napaści z jego strony (nawet gdyby się okazało, że zamierzał rzeczywiście napaść), ani oddanie strzału dociekającego napastnika.

Zamach musi być wreszcie rzeczywisty, a nie urojony. Nie wystarczy subiektywne przekonanie sprawcy, że do napadu doszło, jeśli w rzeczywistości nie miał on miejsca.

Za przykłady działania w obronie koniecznej mogą służyć następujące historyjki. Jan Kowalski wracając wieczorem do domu, zostaje napadnięty przez mężczyzn, którzy usiłują wyrwać mu teczkę. Napadnięty chwyta kamień i uderza jednego z nich w głowę. Napastnicy uciekają. W innym przypadku Jan Kowalski wchodzi wieczorem do małego baru i widzi bufetową stojącą z rękoma nad głową, podczas gdy nieznajomy mężczyzna wyjmuje z kasy pieniądze. Kowalski zbliża się do niego z tyłu i pryska mu w twarz piwem ze stojącego na bufecie kufla, a następnie uderza napastnika kuflem w głowę i obezwładnia.

Nasilenie obrony powinno być proporcjonalne do wielkości zagrożenia, nie należy więc używać środków niewspółmiernych, nadmiernie gwałtownych, jeśli wystarczyłby środek łagodniejszy. Zastosowanie metody zbyt gwałtownej, zbędnej w danej sytuacji, nosi nazwę przekroczenia granic obrony koniecznej. Sprawca odpowiada wówczas za swój czyn, ale sąd biorąc pod uwagę, że jego intencje były właściwe, może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

Kodeks kamy z 1997 roku wprowadził w omawianym zakresie nader' istotną regułę, zwiększającą możliwość bezpiecznego korzystania z obrony koniecznej, bez ryzyka poniesienia odpowiedzialności karnej. Stanowi ona, że sąd nie może wymierzyć kary, jeśli nastąpiło wprawdzie przekroczenie granic obrony koniecznej, ale było ono wynikiem strachu lub wzburzenia uspra-

121