220

220 TEORIA - DIAGNOZA - TERAPIA. Wybrane problemy pedagogiki specjalnej

nikatu. Wraz ze wzrostem liczby używanych słów i nabyciem umiejętności łączenia ich w logiczne ciągi dziecko nabywa kompetencje językowe. W podobny sposób należy przystępować do nauki porozumiewania się w przypadku dziecka niemówiącego. Do wyboru mamy gesty lub z symbole graficzne.

Symbole ruchowe nie są jednorodną grupą symboli. Są nimi:

►    mimika twarzy i pantomima;

►    gesty demonstracyjne (wskazywanie na kogoś/coś palcem, kiwanie głową na znak potwierdzenia lub zaprzeczenia, dotykanie innych ludzi w geście głaskania czy poklepywania, demonstrowanie przedmiotu mającego coś zasugerować);

►    gesty opisujące (rysowanie w powietrzu, imitacja ruchów konkretnej osoby w celu przywołania skojarzenia, układanie rąk w trójwymiarowe kształty);

►    gesty symboliczne (np. machanie ręką na pożegnanie, przesyłanie ręką „całusków”, unoszenie kciuka do góry).

Trzeba pamiętać, że sytuacja osoby niemówiącej jest trudniejsza również dlatego, że musi się ona uczyć jednocześnie dwóch systemów: innego do komunikacji recep-tywnej i innego do komunikacji ekspresywnej, co nie jest łatwe, gdyż w naturalnych warunkach nauka porozumiewania przebiega w formie naśladowania.

Należy też brać pod uwagę, że duża grupa dzieci niepełnosprawnych ruchowo do przemieszczania się używa kul, chodzików lub wózków, więc rąk używają do lokomocji - dla nich stosowanie gestów do komunikowania się nie zawsze jest możliwe.

Symbole wizualne również występują w wielu odmianach. Różnią się między sobą tym, na ile są proste do odgadnięcia, łatwe do przyswojenia, trwałe do zapamiętywania i tym, na ile generalizowane są umiejętności nabyte w trakcie ich uczenia się (używane w kontakcie z innymi osobami, w innym miejscu czy sytuacji). Dzielimy je na symbole dotykowe i symbole wyobrażeniowe.

Rolę symboli dotykowych spełniają zwykle realne przedmioty, ich miniatury lub fragmenty realnych przedmiotów. Są to najprostsze symbole, oparte na konkretach, a więc łatwe do zrozumienia i użycia przez małe dzieci lub osoby niepełnosprawne. Z reguły powiązane są z osobami i czynnościami, z którymi osoba niepełnosprawna ma kontakt bardzo często (nieraz wielokrotnie w czasie jednego dnia), co sprzyja utrwalaniu tej formy komunikacji. Przy pomocy tych symboli osoba niepełnosprawna może nauczyć się sygnalizowania swoich potrzeb. Przy ich użyciu możliwe jest również planowanie najbliższych zajęć, potem całego dnia, czy nawet dalszej przyszłości. Gdy pracujemy z osobą mającą trudności z zapamiętaniem, jaką czynność aktualnie powinna wykonywać - symbole te mogą być również wykorzystywane w formie wisiorka na tasiemce, tak by można było stale kontrolować, co obecnie powinno być robione.

Bardziej skomplikowane są symbole graficzne. Są one dwuwymiarowe i najczęściej występuję w formie fotografii (barwnych lub czarno - białych), rysunków liniowych (w tym piktogramów [PIC - Pictogram Ideogram Communication], symboli PCS [Picture Communication Symbols], symboli Blissa) oraz tradycyjnej pisowni. Rodzaj wybieranych symboli zależy od wieku i potrzeb komunikacyjnych konkretnej osoby.