220 (66)

III.4 Kapsuły wiedzy. Wybrane zagadnienia 7 zakresu historii 1 teorii literatury, nauki 0 języku 1 wiedzy o sztuce

» LEKSYKOLOGIA

LEKSYKOLOGIA - dział językoznawstwa zajmujący się słownictwem, w tym:

•    znaczeniami poszczególnych wyrazów,

•    relacjami znaczeniowymi i formalnymi między wyrazami (antonimia, synonimia, homonimia, polisemia),

•    zróżnicowaniem słownictwa pod względem stylistycznym (wyrazy oficjalne I potoczne), terytorialnym (dialektyzymy, regionalizmy), środowiskowym {wyrazy środowiskowe, terminy, profesjonalizmy), ekspresywnym (wyrazy nacechowane ekspresywnie, wulgaryzmy), a także ze względu na pochodzenie wyrazów (słownictwo rodzime i zapożyczenia) oraz ich aktualność (słownictwo współczesne I archaizmy).

= Antonimy - wyrazy o przeciwstawnym znaczeniu odnoszącym się do określonej cechy, np. wysoki • niski, smutny - wesoły. do krańcowych faz jakiejś czynności lub procesu, np. zocząć - skończyć, lub punktów w przestrzeni, np, góra - dół.

n Synonimy - wyrazy o tym samym lub podobnym znaczeniu. Wyróżniamy synonimy:

•    równoznaczne - tożsame znaczeniowo, ale różniące się nacechowaniem stylistycznym, np. żona - małżonka, chronologicznym, np. automobil - samochód, ekspresywnym, np. kotek - kodsko, lub łączliwością. np. borwo - kolor,

•    bliskoznaczne - odnoszące się do pojęć różniących się jakąś cechą, np. mżawka - kopuśnloczek - des/cz - ulewa - pompa1; stukać - walić - łomotać.

■ Homonimy - wyrazy o takim samym brzmieniu lub zapisie, niezwiązane ze sobą znaczeniowo, np. bal jako gruby, obrobiony pień drzewa; bal jako zabawa taneczna z orkiestrą i dużą liczbą uczestników; dam jako dopełniacz liczby pojedynczej rzeczownika dama; dam jako forma 1. osoby liczby pojedynczej czasu przyszłego czasownika dać.

a Polisemy - wyrazy wieloznaczne, odnoszące się do różnych obiektów, stanów czynności ze względu na zbieżności jakichś ich cech, np. klucz-1. przedmiot, zwykle metalowy, służący do otwierania i zamykania zamka lub kłódki; 2. narzędzie do przykręcania i odkręcania śrub. nakrętek itp.; 3. przen. informacje lub sposoby pozwalające coś zrozumieć lub osiągnąć, rozwiązać problem, zadanie itp., także: metoda odszyfrowania tajnej wiadomości; 4. kryterium wyboru lub podziału czegoś; 5. rozwiązania ćwiczeń i zadań, niekiedy z komentarzem; cechą łącząca zapisane znaczenia jest zdolność do rozwiązania jakiejś trudności, problemu; Inne przykłady: dam. zamek, naciągać, fala, dziedzina, język.

Polisemię należy odróżniać od homonimii, w której wyrazom o takim samym brzmieniu lub zapisie przypisane są różne, niezwiązane ze sobą znaczenia.

o Wyrazy oficjalne - wyrazy używane w sytuacjach oficjalnych, np. uiszczać, spożywać, winien, należy.

Wyrazy potoczne wyrazy używane w sytuacjach nieoficjalnych, codziennych. Obejmują słownictwo: neutralne, pospolite (np. chlać, morda), żartobliwe (np. bąbel o dziecku), rubaszne (np. gęba, grobo), wulgarne (np. dupsko, zajebisty).

a Wyrazy nacechowane ekspresywnie - wyrazy, które wyrażają emocje mówiącego lub piszącego wobec tematu wypowiedzi, sygnalizują jogo stosunek uczuciowy do odbiorcy lub postawę wobec otoczenia. Wyrazy mogą być nacechowane pozytywnie - wyrażają wtedy sympatię, aprobatę, szacunek, np. synuś, Kasieńka, mieszkanko, bądź negatywnie - wyrażając lekceważenie, niechęć, pogardę, np. robol, szoferak, idioto.

a Wulgaryzmy - wyrazy i konstrukcje językowe uważane za wulgarne, grubtańskie, nieprzyzwoite.

u Dialektyzmy (patrz: s. 229)-elementy języka: wyrazy, formy gramatyczne i konstrukcje składniowe pochodzące z dialektów (gwar ludowych), które nie należą do polszczyzny ogólnej, np. klej - zamiast jak, ino - zamiast tylko, gozdo, kierpce, gospodarskie syny - zamiast gospodarscy synowie.

220