249

248 Państwo 11,26

można dopuszczać żadnych dowodów przeciw domniemaniu prawnemu. Każdy bowiem sędzia, czy to suwerenny, czy to podporządkowany, Odmawia wykonywania sprawiedliwości, jeśli odmawia wysłuchania dowodów. Choćby bowiem wyrok był sprawiedliwy, to przecież niesprawiedliwi są sędziowie, którzy skazują nie wysłuchawszy zaofiarowanych dowodów. I ich domniemanie jest tylko uprzedzeniem, jakiego żaden człowiek nie powinien przynosić ze sobą na stolec sprawiedliwości, bez względu na to, za jakimi chce iść wyrokami poprzednimi czy przykładami. Są też inne rzeczy tego rodzaju, gdzie orzeczenia są opaczne wskutek tego, iż zawierzono precedensom. Ale to, cośmy powyżej powiedzieli, wystarcza, by pokazać, że chociaż wyrok sędziego jest prawem dla strony prowadzącej spór, to przecież nie jest on prawem dla każdego sędziego, który po nim sprawować będzie ten sam urząd.

Podobnie, gdy chodzi o znaczenie praw pisanych, to nic jest interpretatorem ten, kto pisze komentarz dla nich. Komentarze bowiem podlegają w większej mierze wykrętnej interpretacji niż tekst; i wobec tego wymagają innych komentarzy, tak iż nie byłoby końca takiej interpretacji. A stąd, o ile nie ma interpretatora, którego by do tego umocował suweren i od którego wyjaśnień sędziowie podporządkowani nie mieliby prawa odstępować, to interpretatorem może być tylko każdy zwykły sędzia w ten sam sposób, jak nim jest w przypadkach opartych na prawie niepisanym. I orzeczenia takiego sędziego strony, które prowadzą spór, winny przyjmować za prawa) w danym przypadku poszczególnym; ale te orzeczenia nie powinny zobowiązywać innych sędziów do tego, by wydawali wyroki podobne w przypadkach podobnych. Sędzia bowiem może błądzić, nawet gdy interpretuje prawa pisane; ale błąd sędziego podporządkowanego nie może zmienić praw^ra, jakim jest ogólne orzeczenie suwerena.

mT"-^l-r liti- *^dy chodzi o prawa pisane, to ludzie zazwyczaj roz-rą prawu a różniają literę prawa i jego treść. I słuszne jest to roz-iego trcśaą różnienie, gdy przez literę prawa rozumie się wszystko

to, co można sobie pomyśleć na podstawie samych słów. Miemal wszystkie bowiem słowa są wieloznaczne bądź same, bądź użyte metaforycznie; i mogą być użyte w wywodach w wielu znaczeniach, gdy tymczasem prawo ma tylko jedno znaczenie. Jeśli zaś przez literę prawa będziemy rozumieli sens literalny, to litera prawa i intencja prawa są jednym i tym samym. Literalnym bowiem znaczeniem jest to, jakie w myśl intencji prawodawcy miała wyrażać litera prawa. Należy też jednocześnie zakładać zawsze, że intencją prawodawcy jest słus zn o śtT: “iTop u ś z e z alb y się b o wi em" wJelkmpThTe w a g i sędzia, gdyby myślał inaczej

0    suwerenie. Winien więc on, jeśli litera prawa nie uzasadnia w pełni racjonalnego orzeczenia, dopełniać to prawo prawem natury; albo też, jeśli przypadek jest trudny, odraczać wyrok, póki nie otrzyma szerszej instrukcji. Tak, na przykład, prawo pisane nakazuje, by ten, kto został siłą wyrzucony ze swego domu, był również siłą do niego wprowadzony z powrotem. Niechaj się teraz zdarzy, że jakiś człowiek przez niedbalstwo pozostawia swój dom pusty i że, powróciwszy, zostaje do niego silą niedopuszczony, na który to przypadek prawo nie daje żadnego szczegółowego przepisu. Jest tu oczywiste, że ten przypadek objęty jest przez to samo prawo; inaczej bowiem ten człowiek nie miałby żadnego w danym przypadku środka, co, jak należy założyć, byłoby niezgodne z intencją prawodawcy. Albo znów litera prawa nakazuje sędziemu wyrokować zgodnie z zeznaniami świadków.

1    oto jakiś człowiek zostaje fałszywie oskarżony o jakieś przestępstwo, które, jak to widział sędzia na własne oczy, popełnił inny człowiek, nie zaś oskarżony. W tym przypadku nie należy iść za literą prawa i skazywać niewinnego; ani też nie powinien sędzia wydawać wyroku niezgodnie z zeznaniami świadków, jako że litera prawa przepisuje inaczej. Sędzia natomiast winien tu wyjednać u suwerena, by ktoś inny został wyznaczony jako sędzia, on zaś, by został wezwany jako świadek. Tak więc trudność, jaka wypływa z gołych słów prawa pisanego, może doprowadzić sędziego do rzeczywistej intencji prawa, która mu pozwoli interpretować je jak najlepiej; ale żadna