253

252 Państwo 11,26

3.    Dekrety całego ludu (wyłączając senat), gdy są przedłożone ludowi do głosowania przez trybuna ludu. Te bowiem spośród ni cli, których nie odwołali imperatorzy, pozostały prawami z ich mocy. Czymś podobnym do nich były postanowienia Izby Gmin w Anglii.

4.    Senatus consulta, postanowienia senatu, gdy bowiem lud rzymski stał sit* tak liczny, iż niewygodnie go było gromadzić, to imperator uznał za stosowne, iżby ludzie odwoływali się, do senatu zamiast do ludu. I te postanowienia mają pewne podobieństwo do aktów Rady.

5.    Edyhiy pretorów oraz (w pewnych przypadkach) edylów; podobne do tego są postanowienia najwyższych sędziów w sądach angielskich.

6.    Besponsa Prudmlium, jakie były orzeczeniami i opiniami tych prawników, którym imperator dał uprawnienie interpretowania prawa i dawania odpowiedzi tym, co w sprawach prawa żądali ich rady. Do tych rad na mocy konstytucyj imperatora sędziowie byli zobowiązani stosować się, wydając wyroki; i odpowiedzi te 'były podobne do angielskich protokołów spraw już osądzonych, jeśli inni sędziowie byli zobowiązani przez prawo angielskie do nich się stosować. Albowiem sędziowie, którzy w Anglii wyrokują na podstawie prawa zwycza jowego, nie są właściwie sędziami, lecz juris consulti, u których sędziowie, jakimi są bądź lordowie, bądź ławy dwunastu ludzi, mają zasięgać rady, co się tyczy przepisów prawa.

7.    Również zwyczaje niepisane (które co do'swojej natury są naśladowaniem prawa) przez milczącą zgodę imperatora w przypadku, gdy nic są sprzeczne z prawem

! na tury, są prawami.

Jest jeszczejnny podział praw, na naturalne i pozytywne. Naturalne są te, które_b_yły prawami odwiecznie i które nazywają się nie tylko naturalnymi, lecz również moralnymi, a które polegają na cnotach moralnych, takich jak sprawiedliwość, słuszność i wszelkie nawyki umysłu, które_j>rowadzą do pokoju i życzliwości powszechnej, o czym już mówiłem w rozdziałach czternastym i piętnastym.

Pozytywnymi prawami są te, które nie istniały odwiecznie, lecz które stały sic prawami z woli tych, co mieli władzę suwerenną nad innymi ludźmi. Te prawa są bądź pisane, bądź znane są ludziom na podstawie jakiegoś innego dowodu woli prawodawcy.

Inny

podział

pr/iwa

Z tych praw pozytywnych z kolei jedne są ludzkie, jrme bo.skie. Z Judzkich zaś praw^: pozytywnych jedne są rozdnwnicze (dystrybutywne), inne karne. Rozdawnicze są te, co wyznaczają uprawnienia poddanych, wskazując każdemu człowiekowi, jak zdobywa on i zachowuje prawo własności do ziemi czy też innych dóbr oraz uprawnienie do działania czy swobodo działania. Te prawa zwracają się do wszystkich poddanych. Prawami karnymi zaś są te, które wskazują, jaką karę należy nałożyć na tych, co gwałcą prawo; te prawa zwracają się do sług publicznych i urzędników, których zadaniem jest wykonanie prawa. Jakkolwiek bowiem każdy człowiek winien być poinformowany o karach ustanowionych z góry za przekroczenia prawa, to niemniej rozkaz jest zwrócony nie do tego, kto praw⁷o przekracza (co do którego nie można przyjąć, iż lojalnie nałoży karę na samego siebie), lecz do sług publicznych wyznaczonych na to, by mieli pieczę nad wykonywaniem kar. Te prawa karne spisywane są przeważnie razem z prawami roz-dawniczymi i czasem nazywa się je wyrokami. Albowiem wszelkie prawa są ogólnymi wyrokami czy też orzeczeniami prawodawcy, podobnie jak również wszelki wyrok szczegółowy jest prawem dla tego, czyją sprawę rozstrzyga.

Pozytywne prawo boże, jak się poznaje, że jest. prawem.

Boskimi prawami_ pozytywnymi (wszystkie prawa naturalne są boskie, jako że są odwieczne i powszechne) są te, które będąc nakazami Boga (które nie są zwrócone powszechnie do wszystkich ludzi i po wszystkie czasy, lecz tylko do pewnego określonego ludu albo do określonych osób) są uznane za boskie przez tych, kogo Bóg upoważnił do ich ogłoszenia. Lecz jak można poznać to upoważnienie, jakie ma człowiek, by ogłosić, co jest tym prawem pozytywnym, danym przez Boga? Bóg może rozkazać człowiekowi w sposób nadprzyro-