260 (36)

260 Część IV

3. Kaszubskie formacje na -ca (< -ica)

Znane są na Kaszubach wyrazy na -ca, wywodzące się z pierwotnych wyrazów na -ica. F randkę K., 1972, s. 109-114 przytacza z materiałów AjK znane z. pow. puckiego formy grańca 'granica', kijance, kijanca 'kijanka'; ze słownika Lorentza wynotowała też formy rąkiwca 'rękawica', kuyzdlca 'kozielica' i nazwę miejscową Kamińca 'Kamienica'.

Przejrzenie pod tym kątem słownika SychKasz dostarcza kilku dalszych przykładów. Obok takich, jak przytoczone już wyżej, a więc grańca <pn., śr.), grancu (Kępa Pucka, Kępa Swarzewska), greńca (Puzdrowo, Sierakowice, Go-widlino) 'granica, miedza', kamińca 'złoże lub gromada kamieni' (pd.-zach.), też Kamińca 'Kamienica' (i Kamińćno 'nazwa jeziora w Gliśnie'), kijanca 'kijanka do prania bielizny' (Przymorze), Sychta notuje też formy ńidelca (< vide\i-ca?) 'widelec' i glińca (śr.) (leż gl'ćńica i glińc) 'pole, z którego dobywają glinę dla celów murarskich' (por. też Clińaw 'nazwa pola w Karloszynic'); może należałoby tu też zaliczyć takie zanotowane przez Sychtę wyrazy, jak łapca rząd. 'łapa' (< lapica?), ttpl*eskajca 'rękawica' (Kloc pod Piechowicami) (< ple-skawica?), Wskajca 'narzeczona, kobieta wychodząca za mąż, panna młoda' (por. tu też tskajk 'psotnik, figlarz'), śluńca 'kobieta nie dbająca o swój wygląd', ttómca m. f. 'żarłok' (por. tu też t!'ómica 'krowa żarłoczna').

Redukcja -i- w formacjach na -ica nic jest zjawiskiem znanym jedynie ze współczesnej kaszubszczyzny. Formy z taką redukcją znane są już staropolsz-czyźnic, są więc zjawiskiem dość starym, w polszczyźnie notowanym od XV w. Jest przy tym rzeczą zastanawiającą, że owe XV-wiccznc formacje na -ca {< -ica) notowane są przede wszystkim z zabytków mazowieckich, jak np. grańca 'granica', pszeńca 'pszenica' i Ikańca 'pas ozdobny z tkaniny'¹”, i małopolskich: oblubieńca i polubieńca¹⁷. O formie sicńca 'przedsionek', notowanej w SStp z Biblii Zofii, nadmienia się, że jest bohemizmem. Wszystkie cytowane wyżej formacje na -ca mają w staropolszczyżnie swoje odpowiedniki na -ica.

W XVI w. formę oblubieńca (obok oblubienica) znajdujemy w słowniku Mą-czyńskiego, a Linde notuje - z autorów mazowieckich - XVI-wieczne przykłady na formy (rodzaju żeńskiego) pomazańca i wi/chowańca¹⁹.

Z XVII-wiecznego słownika Knapiusza wynotowałem formy skleńca (obok s klenica) i widelca (< wideł ica?) 'widełki stołowe'.

¹⁶ Gratica jest notowana przede wszystkim z KsNlaz 1 (Najdawniejsze księgi sądów mazowieckie I - Księga ziemska płońska) oraz wyjątkowo z TPaw VII {Księgi $(fdou>e brzesko-kujawskie), pszcńca jest notowana z KsMaz I oraz z ŻapWarsz {Zapiski i rolą polskie XV-XVI w. z ksiąg sądowych ziemi warszawskiej), (końca została zapisana tylko w KsMaz I.

^!/ Oblubieńca została wielokrotnie poświadczona w Ko/.m (Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa) zabytku półnoenomałopolskim; polubieńca w Kaw (Książeczka Nawojki) - zabytku małopolskim.

^la Forint; pomazańca Linde notuje z S. Grochowskiego <ur. 1542 na Mazowszu), a formę wychowańca z Sz. Budnego (ur. ok. 1533, pochodził ze szlachty mazowieckiej).

Jak /. powyższego materiału historycznego wynika, zjawisko fonctycz.no-słowolwórcze, które dzisiaj zdaje się ograniczać do kaszubszczyzny, dla slaro-polszczyzny jest poświadczone przede wszystkim z Mazowsza i Małopolski.

Redukcja samogłoski -r- w morfcmie-/aj znana jest też obu językom łużyckim, choć nie w jednakowym stopniu. We współczesnym języku górnołużyc-kim (Zeman H., 1967) wyrazy na -ca (< -rert) są stosunkowo częste i - co jest tu charakterystyczne - występują w określonych podtypach słowotwórczych, a więc -ajca (< -awica), np. nohajca 'pończocha' i podnohajca 'skarpetka', rukajca 'rękawiczka', wokajca 'zasłona na oczy (u konia)' i wuchajca 'nausznik'; też -ojca (< -moica), np. borojca 'sosna', jatojca 'jałówka', makojca 'makówka', połojca 'połowa', zooskojca 'świeca woskowa' itd.

Jednak najczęstsze są formacje na -anca (< -anica) i -enca (< -enica), np. pi ja lica 'pijawka' (por. tu pol.pijatiica), husanca 'gąsienica', smjctańca 'łyżka do śmietany', u>łosanca 'włosie końskie', poza tym kijenca 'kijanka', łepjcnca 'lepianka', dalej mjedźenca 'naczynie miedziane',smołenca 'smolarnia',$otrjenca rząd. 'siostrzenica', utłosenca 'peruka', wokenca 'okiennica', wołmienca rząd. 'materiał wełniany', chmjełenca 'plantacja chmielu', śibjenca 'szubienica'; też doju ca 'szko-pek, dojnica', krinca 'puszka, maselnica', zioónca 'dzwonnica'.

Obok formacji na -anca (piJanca) i -enca (kijenca) są też liczne katcgorialne formacje na -ańca i -eńca, będące odpowiednikami polskich ekspresywnych nazw czynności na -anina itd., np. bchańca 'bieganina', buckańca 'pukanina', cakańca 'wyczekiwanie', hawkańca 'szczekanie, ujadanie', Utańca 'ciągłe latanie', łamańca 'ciągłe łamanie', pisańca 'pisanina', spewańca 'ciągłe śpiewanie', wołańca 'krzyki, wrzaski',honjeńca 'gonitwa',krićeńca 'krzyk, wrzask', pieceńca 'ciągle pieczenie', rjedźcńca 'porządkowanie', zwodzeń ca 'kłótnia' itd., itd.

Ze słownika języka dolnołużyckicgo (Muka A., 1966) wypisałem m.in. następujące formacje o podobnym charakterze jak wyżej, np. brodajca, nognjca, parcha;ca, rukajca, wuchajca, żagajca; makojca, jałojca; kijańca, pijańca, pomazańca, wałkowańca; ąiśćeńca, guseńca, kumaka, pleścńca, pseńca, pusćeńca, śi/bcńca, wo-kańca, zoreśeńca. Kksprcsywne nazwy czynności na -ańca czy -eńca nie są w języku dolnołużyckim chyba znane.

Zestawienie materiału łużyckiego z kaszubskim (i staropolskim) pokazuje, że w językach łużyckich owa redukcja -i- w przyrostku -ica (i pochodnych) miała większy zasięg, a poza tym spowodowała uformowanie się nowych postaci sufiksalnych.

Przy omawianiu zredukowanych przyrostków łużyckich typu -ańca, -ojca przypomina sic polski ckspresywny przyrostek -sko (typu babsko), który powstał zapewne z. formacji /. pierwotnym -isko w taki sam sposób, jak przyrostek -ańca z pierwotnych formacji na -anica itd.

1991