24

ro stopniowo się tworzył. Unowocześnienia w transporcie i komunikacji, o których mówiłem na początku rozdziału, odegrały zasadniczą rolę w tym procesie, jednocześnie oddziałując na kształtowanie się opisanych wcześniej form rozwoju miast. Zmiany te umożliwiły koordynację zarządzania w stopniu dotąd nieosiągalnym. W tym samym czasie ekspansja produkcji przemysłowej, połączona ze sztuką wojenną, doprowadziła do bezprecedensowego wzrostu siły militarnej. Wczesny system państwowy w Europie stworzył zatem podstawę późniejszej konsolidacji państw narodowych. Przeobrażenia dokonały się na drodze działań wojennych i dyplomacji. W XVI wieku w Europie istniało około 500 mniej lub bardziej samodzielnych państw i księstw, na przełomie XIX i XX wieku ich liczba spadła do 25“.

Powstanie nowoczesnych państw narodowych było ściśle związane ze wzrostem uczuć nacjonalistycznych^{1 2}. Nacjonalizm można określić jako wspólne przywiązanie do symboli, które identyfikują członków danej populacji jako należących do tej samej wspólnoty. Rozwój nacjonalizmu w Europie następował mniej więcej równolegle z tworzeniem się państw narodowych. Jest zatem zjawiskiem zupełnie nowym, polegającym na wyodrębnieniu czegoś więcej niż mgliste poczucie łączności, występujące we wcześniejszych fazach rozwoju europejskiego systemu państwowego. Wydaje się jasne, że rozbudzenie uczuć nacjonalistycznych w Europie było efektem osłabienia więzów społeczności lokalnych, przynależności organizacyjnych, dialektów itd. w wyniku procesów centralizacji prowadzących do powstania państwa narodowe-

go. Jest jednak równie oczywiste, że państwo narodowe i nacjonalizm nie powinny być traktowane po prostu jak dwie strony tej samej monety. Postkolonialne państwa współczesnej Afryki są, na przykład, z pewnością państwami narodowymi, choć niektóre borykają się z podziałami regionalnymi silniejszymi niż poczucie przynależności do wspólnoty narodowej.

Jeśli światowa gospodarka kapitalistyczna jest cechą wyróżniającą nowoczesny system światowy, jest nią również system państw narodowych. Zauważa to Wallerstein, lecz zdaje się nie wykorzystywać w pełni implikacji swego spostrzeżenia. Wraz z globalnym rozszerzaniem się zasięgu państw narodowych dokonuje się w nich bowiem w coraz większym stopniu akumulacja środków służących prowadzeniu wojny. Określenie Amina „akumulacja w skali światowej” dotyczy zarówno rozwoju armii, jak i wzrostu zasobów materialnych w ogóle. Proces ten osiąga punkt kulminacyjny w dzisiejszej epoce rozprzestrzeniania się broni nuklearnej — epoce, która nas wszystkich stawia na krawędzi życia i śmierci.

Wnioski: socjologia jako teoria krytyczna

Próbowałem wprowadzić czytelnika w koncepcję socjologii różniącej się od sposobów myślenia, jakie przez długi czas dominowały w tym przedmiocie. Ci, którzy spodziewając się odkrycia uniwersalnych praw rozwoju społecznego, chcą wzorować socjologię na naukach przyrodniczych, skłonni są oddzielać ją od historii. Zrywając z tym poglądem, poszliśmy dalej niż zwykłe stwierdzenie, że socjologia i historia — dokładniej: nauki społeczne i historia — są nierozłączne, jakkolwiek prowokacyjna mogłaby się wydawać ta opinia.

1

Patrz Charles Tilly. The Formation of National States in Europę, Princeton 1975.

2

W tłumaczeniu zachowano terminy „nacjonalizm" i „nacjonalistyczny" które w języku angielskim utaja znaczenie neutralne, pozbawione negatywnego wydźwięku obecnego w języku polskim (przyp. tłum.).