2 oleje 1

32 ♦ MATERIAŁY

OLEJE

Naturalne oleje stosowane w malarstwie olejnym uzyskiwane są z nasion i orzechów określonych roślin. Nazywane są olejami roślinnymi; dzielą się na schnące, półschnące i nieschnące, w zależności od szybkości schnięcia cienkiej warstwy w normalnych warunkach. Tylko dwie pierwsze grupy są powszechnie używane w malarstwie. Zapachy wydzielane przez niektóre rośliny w większości pochodzą ze znajdujących się w nich olejków eterycznych. Różnią się one od tłustych olejów (roślinnych) tym, że są to substancje lotne, które szybko wyparowują, nie pozostawiając osadu. Dla artystów najważniejszym olejkiem eterycznym jest terpentyna. Ma różnorodne zastosowania, głównie jako rozpuszczalnik, zmniejszający gęstość farby olejnej i ułatwiający rozprowadzenie jej na płótnie.

♦ Oleje roślinne ♦

Stosuje się je do ucierania farb i w spoiwach malarskich. Podstawowe oleje to olej lniany - schnący; szafranowy, słonecznikowy, makowy - półschnące. Te ostatnie są jaśniejsze, nie mają skłonności do żółknięcia. Olej lniany otrzymuje się /.dojrzałych nasion lnu zwyczajnego (Linum usitatissimum). Olej szafranowy uzyskuje się z szafranu łąkowego pochodzącego z obszarów leżących u stóp Himalajów (Carthumus tinc-torius). Olej słonecznikowy otrzymywany jest ze słonecznika zwyczajnego (Helianthus annuus). a makowy z nasion maku (Papaver somniferum). Olej orzechowy z dojrzewających ziaren orzecha włoskiego (JugUuis regia) stosowano szeroko w przeszłości - szybko schnie i nie żółknie. Jasne kolory były przeważnie z nim

ucierane. Obecnie wyszedł z mody, ponieważ szybko jełczeje, wydając wówczas silny, nieprzyjemny zapach.

Oleje nie schną przez parowanie, lecz tworzą suche stałe powłoki w wyniku pochłaniania tlenu. Skomplikowane reakcje zachodzące w procesie schnięcia powodują zmiany cech chemicznych i fizycznych. Nie ma zatem możliwości odwrócenia tego procesu - wyschnięty olej nigdy nie powróci do pierwotnego stanu płynnego.

Schnące oleje pełnią cztery funkcje:

. chronią cząsteczki pigmentu, otaczając je powłoką,

33 służą jako medium tworzące farbę olejną, a działają jako spoiwo łączące pigment z podłożem,

M przyczyniają się do podkreślenia efektu plastycznego obrazu, wydobywając głębię i ton barwy.

SKŁAD

OLEJÓW ROŚLINNYCH

Oleje roślinne mają podobne cechy chemiczne do tłuszczów; należą do grupy związków chemicznych, zwanych estrami.

W ich skład wchodzą trójgliccrydy kwasów tłuszczowych oraz niewielki procent zanieczyszczeń naturalnych usuwanych w procesie oczyszczania.

Kwasy najczęściej występujące w olejach roślinnych:

B stearynowy B oleinowy

a linolowy (podstawowy składnik olejów półschnących) fl linolcnowy.

Kwas linolcnowy wpływa na szybkość schnięcia, ale także na żółknięcie oleju.

Wszystkie te kwasy tłuszczowe zawierają 18 atomów węgla; znane są jako kwasy tłuszczowe C,₈. Różnią się między sobą sposobem wiązania atomów węgla. Szybkość schnięcia zależy bezpośrednio od liczby podwójnych wiązań węgla (C = C). Kwas stearynowy nic zawiera wiązań podwójnych i nazywa się go nasyconym; jest nicschnący. Kwas linolcnowy ma trzy wiązania podwójne powodujące szybsze schnięcie oleju lnianego.

LICZBA KWASOWA (numer kwasu)

Oleje zawierają wolne kwasy tłuszczowe; ich ilość określa liczbę kwasową i wpływa na kolor. Wolny kwas tłuszczowy jest środkiem zwilżającym, ułatwia ucieranie pigmentu, dlatego oleje o wysokiej kwasowości stosowane są do ucierania farby, o niskiej zaś używane w spoiwach malarskich. Oczyszczanie oleju z użyciem zasad zmniejsza liczbę kwasową, co pogarsza dyspergowanie pigmentu. Tak oczyszczane oleje wymagają dodania środka zwilżającego.