2 (3056)

42 Etyka pracownika socjalnego

1.1. Teorie psychologiczne

Wśród teorii psychologicznych największą popularnością w kręgach teoretyków i praktyków pracy socjalnej cieszyła się przez wiele lat psychoanaliza. Okazała się ona bardzo przydatna w metodzie indywidualnego przypadku, która w pewnym okresie zdominowała całą praktykę pracy socjalnej. Twórcą psychoanalizy jest austriacki myśliciel Zygmunt Freud. Antropologię zawartą w jego teorii określić można jako materialistyczno-w italistyczną .

Wizja człowieka w koncepcji Z. Freuda sprowadza się generalnie do stwierdzenia, iż jest on w swej najgłębszej istocie bardziej kierowany przez popędy niż przez rozum. Instynkt .jest zolem pierwszorzędną siłą życiow ą człowieka. Oznacza to, że od chwili swych narodzin wszelkie działania człowieka motywowane są potrzebą zaspokojenia popędów i instynktów. F.lekty tych wczesnych dążeń, a także sposób w jaki są one realizowane, modyfikowane oraz kanalizowane, mają decydujący wpływ na rozwój osobowości i postępowanie człowieka w okresie dorosłości¹. Szczególny nacisk kładzie zatem psychoanaliza na przeżycia osoby z okresu dzieciństwa.

Struktura ontyczna człowieka w ujęciu Z. Freuda składa się z trzecit zasadniczych elementów. Są to id, ego i superego. Sfera nazw-ana id, jest sferą popędowo - instynktową. Można ją określić mianem sfery tajemniczej, gdyż mieszczą się w niej impulsy i dążenia jeszcze nie uświadomione przez człowieka. Id zawiera zatem to wszystko, z czym człowiek przychodzi na świat i dlatego może być rozumiane jako wyraz najbardziej naturalnych skłonności człowieka. Drugi element to ego, czyli ja. O ile id obejmuje wszelkie namiętności, o tyle ego reprezentuje rozum i rozwagę. Ta sfera pośredniczy zatem pomiędzy biologicznymi popędami, a światem zewnętrznym wobec człowieka. To właśnie ego stara się kształtować świat materialny i dąży do samokontroli, walcząc niejako ze sferą id. Ostatnim wreszcie elementem składowym struktury ontycznej człowieka jest w tym ujęciu tzw. superego, czyli nad-ja. Superego to wszelkie autorytety, które wywierają presję na człowieka, zwłaszcza poprzez różne formy nakazów, zakazów, norm społecznych i religijnych itp. Superego wpływa na człowieka dwojako. Przyczyniając się do przyjęcia pewnych koniecznych społecznic norm i wzorów zachowań jednocześnie ogranicza człowieka. Według Freuda konflikt między ego i superego jest przyczyną nerwic i problemów życiowych człowieka².

Psychoanalityczna koncepcja człowieka przeakcentowuje rolę popędów biologicznych, zw łaszcza popędu seksualnego (eros) i popędu śmierci (thanatos). Popęd seksualny uznany został zresztą przez Z. Freuda za podstawowe źródło ludzkiej aktywności. Człowiek jest zatem w takim rozumieniu interpretowany jako kompleks popędów, co prowadzi między innymi do negacji ontycznej wolności człowieka. Sprowadzenie istoty człowieczeństwa na poziom realizacji popędów i dominacji podświadomości jest równoznaczne z jego depersonalizacją. Taki obraz człow ieka jest według S. Kowalczyka obrazem redukcjonistycznym i przesycony jest pesymizmem. Człowiek jawi się tu bowiem jako niewolnik elementów biologicznych^{3 4}. Mimo kontrowersyjności wielu twierdzeń koncepcja psychoanalityczna zaowocowała licznymi możliwościami działania na gruncie pracy socjalnej. Jak zauważa J.K. Whittaker z psychoanalitycznego schematu struktury osobowości (...) wynikają wyjaśnienia licznych trudności emocjonalnych*. Na gruncie psychoanalizy powstało wiele metod diagnozy i terapii, które wykorzystywane są również w praktyce pracy socjalnej.

Z psychoanalizy wyrosła także koncepcja nazwana psychologią ego. W przeciwieństwie jednak do klasycznej psychoanalizy koncentruje się ona właśnie na tych aspektach osobowości, które określa ego. Według zwolenników psychologii ego zrozumienie ja człowieka, które jest odpowiedzialne za rozwiązywanie problemów i radzenie sobie ze środowiskiem oraz własnymi stanami emocjonalnymi, pozwala na znacznie lepsze poprowadzenie terapii. Zdaniem Ch.D. Garvina i B.A. Seabury koncepcja psychologii ego wydaje się bardziej przydatna w pracy socjalnej, choć jej założenia i pojęcia są postrzegane jako trudne do operacjonalizacji⁵. Ujęcie osoby poprzez ego wydaje się zarazem chronić tę koncepcję przed psychoanalitycznym redukcjonizmem i depersonalizacją.

Analizując wpływy psychoanalizy w dziedzinie pracy socjalnej warto zasygnalizować jeszcze poglądy wybitnego przedstawiciela neopsychoanalizy, H. Fromma. W jednym ze swych najgłośniejszych dziel, zatytułowanym „Ucieczka od wolności”, zaprezentował on interesującą klasyfikację kategorii ludzi^{6 7}. Wyróżnił on mianowicie ludzi: normalnych, zdrowych i neurotyków. Człowiek zdrowy to ten, który jest zdolny do miłości, pozytywnej wolności (tzw. wolności do), rządzą nim wartości i normy wyznaczające sens jego istnienia. Człowiekiem normalnym nazwał Fromm tego, którym kieruje społeczna konieczność. Człowiek taki jest dobrze przystosowany, czyli zgodny ze społecznymi oczekiwaniami, ale osiąga to drogą ustępstw ze swego prawdziwego ja. Człowiek normalny rezygnuje poniekąd ze swej wolności, ażeby przezwyciężyć samotność zasypując szczeliny między sobą a światem. Neurotyk natomiast, to człowiek, który zamiast twórczego wyrażania siebie szuka ratunku w zachowaniach neurotycznych i ucieczce w fantazje. Również ta koncepcja osoby daje pewne możliwości zrozumienia niektórych zachowań ludzi, stających się klientami pracownika socjalnego. Zwłaszcza dotyczy to lęku przed wolnością i samodzielnością.

Inną teorią psychologiczną, do której chętnie odwołują się pracownicy socjalni jest teoria społecznego uczenia się, zwłaszcza w jej aspekcie behawioralnym. Generalnie teoria ta ujmuje zachowania człowieka jako wyrastające z jego interakcji ze środowiskiem'*. Widzi ona zatem człowieka jako sumę jego zachowań. Człowiek przychodzi bowiem na świat jako tahula rasa, bez jakiegokolwiek wcześniejszego zapisu i wzrastając w środowisku odzwierciedla je niczym lustro. Wszystko, czym człowiek się staje, jest więc zależne od bodźców, jakie otrzymuje on ze swego otoczenia. Obraz człowieka w teorii społecznego uczenia się jest o wiele prostszy, niż w koncepcji psychoanalizy. Człowiek jawi się tu jako

1

Kowalczyk. Czltmi.-k u myśli \i’\póLz,'sncj. Wars/jwa IWO, s. 102 Poi J.K. Wlmtaker. di. cyt. s. (>(> u

2

Por Z. Freud, Poza zasadą przyjemności. Warszawa 1975, s. 140 nn

3

Por. S. Kowalczyk, dz cyt. s. 207 n

4

^s J.K. Whittaker, dz cyt. 71.

5

   Por. Cli. D. Gawin, U. A Seabury. dz cyt, t 1., s. 53.

6

   Por. E. Fromm, Ucieczka od wolności. Warszawa 1071.

7

   Ch.D- Gawin, B.A. Seabury, dz cyt. 1.1., s. 53.