4 (2491)

46 Etyka pracownika socjalnego

Z punktu widzenia analizy antropologicznego wymiaru pracy socjalnej istotne wydają się pierwsze dwa z wymienionych systemów. System kliencki będzie zatem obejmował jednostki, rodziny, bądź małe grupy, które stają się podopiecznymi pracownika socjalnego. System pracowniczy zaś obejmuje pracownika i zatrudniającą go placówkę.

Jako drugą, równie ważną dla pracy socjalnej teorię, odnoszącą się do transakcji jednostki ze środowiskiem wymienić trzeba za Ch. D. Garvinem i B.A. Seabury tzw. teorię ról"'. Rolę społeczną zdefiniować można jako zespół oczekiwań odnoszących się do zachowań osoby, zajmującej daną pozycję u> strukturze społecznej lub ogół praw i obowiązków wiążących się z daną pozycją społeczną lub stanowiskiem~⁵. Wizja człowieka według tej koncepcji sprowadza się do stwierdzenia, iż każdy ma do spełnienia jakąś rolę w społeczeństwie i pełni zwykle kilka różnych ról jednocześnie.

Ludzie pełnią różne role, z którymi wiążą się pewne oczekiwania wobec nich i które zarazem dają pewne uprawnienia, nieprzysługujące innytn. Pełnienie ról społecznych to zatem nie tylko konieczność sprostania wymaganiom, ale również możliwość korzystania z przywilejów. W pełnieniu roli istnieje w prawdzie pewien margines dowolności, w jednych przypadkach węższy, w innych szerszy, ale przekroczenie go powoduje zawsze narażenie się na negatywne sankcje społeczne. Wypełnianie jakiejś roli społecznej, prowadzące zwykle do identyfikacji z nią, może być skutecznym instrumentem zmiany zachowań i postaw jednostki. Długotrwałe pełnienie roli znacząco wpływa na cechy osobowościowe jednostki. Szczególnie łatwo dostrzec to na przykładzie roli zawodowej, zwłaszcza w tak specyficznych zawodach, jak żołnierze, czy nauczyciele. Pełnienie roli przybierać może różne postacie, od stopniowego przystosowywania się, czyli wchodzenia w rolę, poprzez niepełną identyfikację, czyli dystans, aż po całkowite przyjęcie lub odrzucenie roli. Role są nie tylko wybierane przez jednostkę, ale bywają niekiedy narzucane przez środowisko. Konflikty rodzą się nie tylko z powodu narzucenia jakiejś roli, ale zwykle z powodu wielości pełnionych ról jednocześnie i niemożności pogodzenia ich ze sobą¹.

Fakt odgrywania ról przez ludzi jest rdzeniem koncepcji symbolicznego interakcjonizmu, a zwłaszcza jego odmiany, zwanej teorią dramaturgiczną. Według twórcy tej teorii, F.. Goffmana, życie społeczne przypomina teatr, w którym poszczególne jednostki odgrywają role wyznaczone przez innych². Według Goffmana nie ma zatem czegoś takiego, jak czyste ja, ale zawsze mamy do czynienia z ja w roli. W życiu, podobnie jak w teatrze są i aktorzy i publiczność, zdarzają się sceny zbiorowe, pojawiają się też osoby postronne, niezorientowane w' tym co się dzieje, lub w ogóle niezainteresowane³.

Odnosząc teorię ról i symboliczny interakcjonizm do praktyki pracy socjalnej zauważyć można przede wszystkim fakt występowania przynajmniej dwóch wyraźnie określonych ról. Zarówno bowiem pracownik socjalny, jak i klient mogą być postrzegani jako odgrywający pewne ściśle określone role społeczne.

>s

Jako mające istotny wpływ na pracę socjalną C. )e Robertis wymienia również koncepcje funkcjonalizmu i strukturalizmu. Analiza funkcpnalna opiera się na porównaniu organizmów biologicznych i systemów społecznych. Celer systemów społecznych jest zaspokojenie pewnych potrzeb, a osiągnięcie tego możliwe est wówczas, gdy poszczególne elementy systemu w sposób właściwy wypełniają swo) funkcje. Jednostki podejmują działania na rzecz zaspokojenia swych potrzeb, a możiwe jest to jedynie wtedy, gdy wszyscy zaakceptują te same reguły działania⁴. Człowiek w myśl tej teorii, staje się mniej ważny od funkcji, jaką wypełnia. Dla „systemu” istone jest bowiem samo istnienie I wypełnianie poszczególnych funkcji, a nie to, kto je wypełnia. Postępująca funkcjo-nalizacja człowieka prowadzi zatem do anonimowości jego działania. W ten sposób jednostka zostaje urzeczowiona i wyalienowana, pozbawioia prawa do własnej inicjatywy⁵ . Można zatem powiedzieć, iż według tej koncepcji jednostki zatraca swą podmiotowość.

Strukturalizm narodził się na bazie lingwistyki i rretod badawczych w jej ramach stosowanych. Zdaniem twórcy strukturalizmu antropologiiznego C. Levi Straussa teoria ta sprowadza się zasadniczo do wyróżnienia niezmiennych orni w obrąbie różnych treści⁶. Człowiek, interpretowany w myśl strukturalizmu pojrmwany jest jako swego rodzaju maszyna, nieco może doskonalsza od innych. Jest przy t;m mechanizmem nakierowanym ku samozagładzie Zdaniem, strukturalistów nie istnieje ctś takiego jak , ja”, iluzją jest też ludzka społeczność. Warunkiem prawdziwego poznania cdowieka ma być - ich zdaniem -negacja jego podmiotowości⁷. Strukturalizm stanowi zaem koncepcję daleko posuniętej reifikacji człowieka. Wszelkie działania ludzi są postrzegane jako tylko zewnętrzne pozory, pod którymi kryje się prawdziwe działanie pewnych praw powszechnych, acz nieuświadomionych i całkowicie od człowieka niezależnych. Człowiek jest zatem uwikłany w system reguł, narzucanych mu przez mechanizmy, nad którymi nit ma on kontroli. Może próbować te mechanizmy wykrywać, ale nie jest w stanie ich całkovicie wyjaśnić. Strukturalizm jest w pewnym sensie próbą likwidacji człowieka na rzecz systemów, struktur, ślepych sił przyrody⁸. Jawi się więc jako koncepcja skrajnie materialistjczna i mechanistyczna. Faktem jest jednak, że zarówno strukturalizm, jak i omówiony wcześriej funkcjonalizm wywarły wielki wpływ na socjologię, a pośrednio również na teoretyczne podstawy pracy socjalnej.

1.3. Teorie psychosocjologiczre

Spośród teorii psychosocjologicznych, wymienionych 3rzez C. De Robertis jako istotne dla pracy socjalnej⁹ na szczególną uwagę z punktu widzenia wizji człowieka zasługuje socjometria. Jej twórcą był J.L. Moreno i stała się ona nariędziem analizy, mającym na celu dokonanie oceny człowieka jako istoty społecznej. Wedłtg J. L. Moreno każda jednostka

34

1

Por. Tamże, s. 54.

2

Ha^ło Rola społeczna, w: M Pacholski. A Slaboń, dz. cyt., s. 153

3

Por TamZc. s 153-156

Poi (\ Dc Kobcrtis, dz. cyt., s. 54 n.

Szerzej na ten temat: E. GolTman, Człowiek w teatrze życia codziennego. Warszawa 19X1.

4

Por. C. De Robertis, dz. cyt, s. 47-50.

5

   Por. L. Wciórka, Elementy antropologii filozoficznej, w: Chrześcijańska wizja człowieka, Poznań 1977, s. 59.

6

   Cyt. za: C. Dc Robertis, dz. cyt s. 51.

7

   Por. S. Kowalczyk, dz. cyt. s. 138-141.

8

Por. W. Gawlik, Zagadnienie człowieka »v strnkturalizmie, w: Abypoznti Haga i człowieka, cz. II: O człowieku dziś. Warszawa 1974, s. 172 n.

9

Por. C. De Robertis, dz. cyt, s. 67-76.