2 (365)

nalizm”, następnie scharakteryzować różne jego formy, uwarunkowania społeczno i psychologiczne, a także związki z innymi orientacjami politycznymi, postawami i zachowaniami,

W naukach politycznych, socjologii, historii, psychologii i antropologii znajdujemy przynajmniej cztery różne konceptualizacje nacjonalizmu: jako politycznej ideologii, jako ruchu politycznego, jako procesu budowania i trwania narodów i państw narodowych oraz jako społeczno-politycznej orientacji czy postawy jednostki,

Nacjonalizm jako ideologia

W wielu pracach nacjonalizm rozumiany jest jako polityczna ideologia lub doktryna na temat charakteru, interesów', praw i obowiązków narodów. Rozmaici autorzy podkreślają różne elementy nacjonalizmu jako doktryny, Dla jednych najważniejszą tezą jest, iż nacjonalizm oparty na pokrewieństwie czy więzach krwi jest „upolitycznioną etnicznością” (Adam, 1990; Erik-sen, 1991). Dla innych nacjonalizm to przede wszystkim przekonanie, iż podziały polityczne i narodowe powinny się pokrywać, państwa powinny mieć narodowy charakter, rządzący powinni należeć do tego samego narodu co rządzeni (Gellncr, 1983, 1991), Prawo do samostanowienia i do posiadania własnego państwa powinny mieć wszystkie grupy etniczne (El-Wafi, 1993). Jerzy Szacki (2001) podaje siedem głównych „przeświadczeń na temat narodu", które są wspólne wszelkim formom nacjonalistycznej ideologii. Są one następujące: (1) więzi narodowe są najważniejsze, najbardziej naturalne, najmocniej zobowiązują jednostkę do lojalności; (2) przynależność jednostki do danego narodu nie jest dobrowolna: wynika z faktu, iż człowiek urodził się jako „członek danego narodu” i jest nim „na zawsze”; (3) naród stanowi jedyne legitymizowane źródło władzy politycznej; władza ma być emanacją narodu; (4) każdy naród jest unikatową wspólnotą, która powinna być wieczna i istnieć wbrew tendencjom zjednoczeniowym i unifikacyjnym; (5) interesy narodowe są ważniejsze niż wszystkie inne, zarówno grupowe, jak i indywidualne; (6) naród jest homogeniczny, stanowi jedność, wszelkie różnice i podziały wewnątrz narodu są szkodliwe; (7) to, co jest swoiste dla narodu, jest lepsze niż to, co obce.

Dwa pojęcia mają zasadnicze znaczenie dla zrozumienia nacjonalizmu jako ideologii: „naród” i „narodowa tożsamość”. Istnieją trzy różne sposoby definiowania narodu. Jest on rozumiany jako: (1) określona populacja ludzka zamieszkująca określone terytorium, podzielająca wspólne mity i pamięć przeszłych doświadczeń (wspólnej historii) (Smith, 1991); przy tym rozumieniu analizuje się „obiektywne” kryteria narodu, takie jak język, religia, podzielane doświadczenia historyczne i wspólna kultura; (2) wyobrażona społeczność (Anderson, 1991); podstawowym kryterium przynależności do narodu jest tu świadomość ludzi, iż są jego członkami, i psychologiczna więź, która łączy „swoich” i różnicuje ich od innych; owa więź jest pochodną przekonania, iż członkowie narodu są istotnie różni od wszystkich „nie-członków” (Connor, 1993); (3) połączenie obu powyższych, „obiektywnych” i „subiektywnych” kryteriów narodu (Kellas, 1991; Smith, 1992).

W ideologii nacjonalistycznej najważniejsze jest pojęcie narodowej tożsamości, czyli subiektywnej więzi będącej pochodną „obiektywnych” kryteriów narodu przetworzonych emocjonalnie. Narodowość jest więc raczej subiektywnym dziedzictwem niż wytworem współczesności. Jak już wcześniej stwierdziliśmy, w nacjonalizmie tożsamość narodowa jest kategoryczna, ustalona raz na zawsze, ważniejsza niż inne (takie jak: tożsamość płciowa, zawodowa, polityczna itd.). A jednocześnie ideolodzy narodowości tworzą pewne wyobrażenia o tym, co to znaczy „być Polakiem”, „być Rosjaninem” czy „być Niemcem”, czyli raczej określają „narodowe dziedzictwo” selektywnie, wybierając epizody z historii i kultury, niż pokazują, jak historycznie konstruuje się naród i poczucie narodowości. Nacjonalizm odwołuje się do historii, ale rzetelna wiedza historyczna zazwyczaj dostarcza argumentów przeczących „odwiecznej narodowej jedności”. Trafnie ujmuje to E. Renan: „Zapominanie - posunąłbym się nawet do powiedzenia, iż historyczny błąd - stanowi w tworzeniu narodu czynnik o kluczowym znaczeniu; właśnie dlatego postęp studiów historycznych stwarza często zagrożenie dla zasady narodowości. Istotnie, badania historyczne wydobywają na światło dzienne akty przemocy, do których dochodziło na początku wszystkich formacji politycznych, nawet te, których skutki są w sumie korzystne. Jedność osiąga się zawsze za pomocą brutalnych środków^ (Renan, 1990, s. 11).

Przykładem takiego selektywnego spojrzenia na historię jest współczesny nacjonalizm rosyjski, który eksponuje „rosyjskość” przedrewolucyjną, tak jakby nie było siedemdziesięciu lat komunizmu. Dobrym przykładem takiej wizji narodowości czy narodowej tożsamości jest film Michałkowa Cyrulik syberyjski.

Nacjonalizm jako ruch polityczny

Nacjonalizm jako ruch polityczny (national mouemenł) polega na organizowaniu zgromadzeń odnoszących się do narodowych symboli, publikowaniu tekstów ośmieszających albo poniżających inne narody czy na wnlre zmierzającej do stworzenia suwerennego państwa narodowego (Smith, 1991). Ruch nacjonalistyczny podkreśla także jedność i unikatowość własnego narodu, domaga się zmiany granic państwowych w celu połączenia z tymi, którzy mówią wspólnym językiem i należą do jednego narodu. Deklarowanym zamiarem ruchów nacjonalistycznych jest obrona własnej kultury, tradycji, religii przed zewnętrznym zagrożeniem (w tym również przed imigrantami), a w koniecznych przypadkach ekspansja ukierunkowana na Zniszczenie „obcego”.

We współczesnej Europie, a także w Polsce, istnieją partie polityczne, które zawierają elementy programowo nacjonalistyczne. Nazwy tych partii odwołują się raczej do pojęć „naród” i „narodowość”, ponieważ określenia wprost związane z nacjonalizmem nie są społecznie aprobowane. Współczesne polskie partie narodowe i osoby identyfikujące się z nimi cechuje wyraźne rozróżnianie tego, „co prawdziwie polskie”, od tego, co „niepolskie”, i używanie owego

277