2711905683

Rucli naturalny ludności Europy 177

Rezultatem nowych uwarunkowań spoleczno-psychologicznych jest spadek współczynnika dzietności wynikający ze zmniejszenia się płodności. Podłożem tych zmian są istotne przekształcenia w sferze wartości, postaw i zachowań ludności żyjącej w epoce postindustriałnej. Teoria drugiego przejścia demograficznego została sformułowana na podstawie obserwacji zjawisk społecznych zachodzących w zachodniej Europie. W znacznym stopniu podobne procesy demograficzne występowały również we wschodniej części kontynentu, inne uwarunkowania ustrojowe oraz znacznie niższa zamożność nie dają jednak podstaw do twierdzenia o istnieniu w pełni analogicznej sytuacji w zachodniej i wschodniej Europie. Społeczeństwa wschodnioeuropejskie przez kilka dziesięcioleci żyły w zupełnie innym ustroju, a następnie weszły w trudną fazę transformacji, która przyniosła nowe warunki egzystencji, odmienne od tych jakie występują od dziesięcioleci w ustabilizowanych społeczeństwach zachodnioeuropejskich. W dodatku, ze względu na późniejsze wkroczenie na drogę urbanizacji i industrializacji, państwa środkowo- i wschodnioeuropejskie znajdowały się we wcześniejszej fazie ewolucji ruchu naturalnego. Zazwyczaj miały młodszą strukturę wieku ludności i wyższy przyrost naturalny. Te różnice, chociaż dostrzegane, są oceniane w literaturze przedmiotu na przykładzie pojedynczych państw europejskich. W cytowanej już pracy R.C. Schoenmaeckersa (2000) obiektem zainteresowania autora jest jedynie sześć państw. Z przestawionych względów wydaje się celowe przeprowadzenie analizy porównawczej prawie wszystkich jednostek politycznych znajdujących się w Europie. W celu ujawnienia różnic względnie podobieństw jakie występowały w skali urodzeń i zgonów, państwa zestawiono według ich położenia geograficznego i statusu politycznego. Tego typu badanie statystyczne może stanowić podstawę do rozważań nad przydatnością teorii drugiego przejścia demograficznego do zrozumienia tempa zmian jakie występowały w ruchu naturalnym ludności całej Europy. Przed przystąpieniem do analizy porównawczej odniesionej do ostatniego dziesięciolecia warto zaprezentować ewolucję ruchu naturalnego oraz dynamikę rozwoju ludności w ujęciu historycznym’.

W pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku szybciej wzrastała liczba ludności zachodniej Europy niż centralnej czy wschodniej. Następnie w połowie wieku tempo się wyrównało. W końcowych dekadach XIX wieku pojawiła się nowa tendencja w ruchu naturalnym ludności Europy: stopniowe obniżanie się przyrostu naturalnego, spowodowane szybszym zmniejszaniem się stopy urodzeń niż zgonów. Proces ten kolejno obejmował kraje zachodnioeuropejskie, stopniowo przesuwając się na wschód, ale aż do I wojny światowej w całej Europie utrzymywał się nadal tradycyjny, wielodzietny model rodziny. Stopa urodzeń na 1000 mieszkańców we wschodniej Europie wynosiła około 40%c, natomiast w zachodniej Europie obniżyła się średnio

' Ewolucję w dynamice ludności porównuje się często do cyklu rozwoju człowieka, przechodzącego

kolejno fazę młodości, dojrzałości i starości. Proces ten można pokazać na wykresie za pomocą krzywej

#

logistycznej. Początki tego procesu na przykładzie Europy Środkowo-Wschodniej przedstawi! K. Zamorski (1994).