2 (894)

8 Roman Ingarden

względami!). Analizującego przeto w poszukiwaniu najogólniejszej struktury dzieła sztuki literackiej, musimy niejako mieć w polu widzenia obok niego najróżniejsze inne utwory poetyckie, żeby do ogólnej struktury nie zaliczyć przypadkiem czegoś, co by było charakterystyczne tylko dla przytoczonego utworu lub też utworów jemu podobnych, jak np. to, że jest pisany wierszem.

Gdy przystępujemy do badania tego rodzaju utworu nie uprzedzeni przez żadne z góry powzięte przeświadczenie, uderza nas przede wszystkim dwyiwymiarowość jego budowy. Czytając przytoczony wiersz — po-dobnie~jak każde dzieło literackie —^jednej strony posuwamy się od jego początku aż do fazy końcowej, słowo po słowie, wiersz po wierszu ku coraz to nowym jego częściom aż do słów: „Jedźmy, nikt nie woła!” Z drugiej zaś natrafiamy w każdej z tych części na pewną wielość składników. które, choć w naturze swej różnorodne, przynależą ściśle do siebie. Mamy więc w jedJiyjp wymiarze^{1 2} następstwa faz—części dzieła po sobie, w drugim _zaś współwystępowanie wielu różnorodnych składników, jak je także nazywam: warstw.X)ba Te' wymiary są przy tym koniecznie do siebie przynależne, albowiem sprawia to natura występujących w dziele czynników. Ostatecznym, względnie samodzielnym składnikiem dzieła jest mianowicie zdanie. Ono to właśnie z istoty swej zawiera w sobie wiele po sobie następujących słów-\ które pod wieloma względami są jego niesamodzielnymi składnikami, ale dadzą się jeszcze w jego całości wyróżnić. Słowa te zaś, posiadając brzmienie i znaczenie i odnosząc się do czegoś, wnoszą w dzieło literackie różnorodność składników. Ta dwuwymiarowość. a zarazem wewnętrzna zwartość budowy, wyróżnia pod względem anatomicznym dzieło literackie spośród wszystkich rodzajów dzieł sztuki, z tym nota bene. że wielowarstwowość w dziele literackim jest szczególnego rodzaju, a więc różni się od wielowarstwowości np. obrazu³.

t Składniki dzieła, występujące w jego poszczególnych fazach, są co do swego ogólnego typu w każdej fazie dzieła takie same i pojawiają się stale w tym samym doborze, różnią się natomiast między sobą co do swych bardziej szczegółowych własności. Z uwagi na ich ogólny typ są one następujące: a)^pewien twór^iezykowo-brzmieniowy?, w szczególności brzmienie słowa6. b) znaczenie słowa—lub_sejLS_jakiejś wyższej jednostki językowej, w szczególności zdania, c) to, o czym w dzieie_mowa, a więc przedmiot przedstawiony w dziele~lub wposzczególnej jego części, wreszcie d) pewien wygląd, w którym przejawia się w sposób naoczny odpowiedni przedmiot przedstawiony^{4 5 6}^ Przechodząc od jednej fazy dzieła do drugiej zauważamy, że elementy'jednorodne, występujące_w_różnych fazach, wiążą się na ogół ze sobą w całości—wyższego rzędu. Prowadzą one przy ty ni nieraz do pojawienia się tworów lub zjawisk całkiem nowych, choć pozostających w ramach typu wyznaczonego przez ogólną naturę, podbudowujących je składników. Np. brzmienia słów, występując po sobie w pewnym określonym porządku, wiążą się nieraz — jak w przytoczonym przykładzie — w całości, nazywane przez nas „wierszami” (np.: „Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu” lub: „Patrzę w niebo, gwiazd szukam, przewodniczek łodzi”), te zaś z kolei łączą się ze sobą często w strofy,. które znowu ze swej strony składają się na całość jeszcze wyższego ‘rzędu (w naszym przykładzie tzw. „forma” sonetu). Wiersze te jako pewne twory trzeba przeciwstawić pewnym zjawiskom, które się na nich pojawiają, a są również językowo-brzmieniowej natury./Należy tu np.rytm, rymowanie się, melodia wiersza itp. Od razu jednak zdajemy sobie sprawę, że przynajmniej niektóre ze zjawisk tego rodzaju nie pojawiają się we wszystkich dziełach

1

- Nie jest to żadna przenośnia wzięta z geometrii lub architektury i tylko zastosowana do badań literackich. Przeciwnie, „wymiary” i „budowa” w sensie geometrycznym lub architektonicznym — to jedynie szczegółowy wypadek pojęć znacznie ogólniejszych. Z innym szczegółowym wypadkiem mamy do czynienia w dziele literackim.

2

Zagadnienie tzw. .jednosłowowych” zdań można tu pominąć, albowiem występują one nader rzadko w dziełach literackich. Jest przy tym dość wątpliwe, czy istotnie zawierają one tylko jeden składnik.

3

■> Do sprawy tej jeszcze powrócę. Na dwuwymiarowość dzieła literackiego wskazał po raz pierwszy — o ile mi wiadomo — Herder w Kritische Watdchen w polemice z Lessingiem. Opracowana została ona jednak dopiero w mej książce Das literarische Kunstwerk. Halle/Salle 1931. Kolejne szczegółowe opracowywanie dzieła wedle poszczególnych wymiarów sprawiło jednak, że czytelnicy jej na ogół zwrócili uwagę tylko na pierwszy wymiar, tzn. na wielowarstwowość dzieła, tak jakby jego wielofazowość była dla niego nieistotna. Jest to błąd. I dlatego tym silniej należy tu od samego początku podkreślić tę dwuwymiarowość. Doniosłość wielofazowości dzieła udało mi się we właściwym świetle pokazać w II rozdziale książki O poznawaniu dzieła literackiego. Lwów 1937. Dwuwymiarowością odznacza się także utwór filmowy, zarówno niemy, jak dźwiękowy. Dlatego stanowi on graniczny wypadek dzieła sztuki literackiej, podobnie jak z drugiej strony jest granicznym wypadkiem sztuki malarskiej.

4

   „Czytamy” oczywiście utwór drukowany lub. ogólniej mówiąc, napisany, ale właściwie dopiero utwór mówiony „na glos” jest utworem literackim w pełni.swego uposażenia. Czytanie go w postaci graficznej wprowadza pewne zmiany w jego ogólnej budowie tudzież w sposobie poznawania go przez czytelnika. W każdym razie jednak składnik graficzny nie jest istotny dla dzieła literackiego (por. O poznawaniu dzieła literackiego).

5

   Niektórzy może skłonni byliby powiedzieć po prostu „słowo”. Może to jednak być dwuznaczne. Wyraz ten bowiem bywa często używany na oznaczenie całości zbudowanej z pewnego brzmienia i ze związanego z nim znaczenia. Będę też w dalszym ciągu mych wywodów jedynie w tym znaczeniu mówił ó „słowie”.

6

   Na wielość różnorodnych składników w dziele literackim'(w szczególności w tragedii) wskazał pierwszy Arystoteles w Poetyce. Samo jednak zestawienie wymienionych przez niego składników dzieła świadczy, że jeszcze nie przejrzał strukturalnej zasady dzida literackiego, jedynie empirycznie wymienia pewne jego szczegóły, które zwróciły jego uwagę. Interesujące jest jednak, że wśród owych składników wymienia zarówno te, 'które są ściśle językowej natury, jak i te, które - jak np. charakter, sposób myślenia, fabuła itp. — same w sobie są pozajęzykowej natury,, a jednak do dzieła należą. Niestety mimo całe wieki trwającego wpływu Poetyki Arystotelesa nie umiano pogłębić jego poglądu i dać teorii, która stworzyłaby podstawę pod jego szczegółowe twierdzenie. Przeciwnie, odrzucano istotne zdobycze, jakie udało się osiągnąć Arystotelesowi mimo całej jeszcze pierwotności i prymitywności jego rozważań. Toteż Poetyka Arystotelesa domaga się nowego naświetlenia na podstawie teorii dwuwymiarowej budowy dzieła sztuki literackiej.