34

168

jest przecież tylko zarządcą powierzonych mu z laski Boga dóbr, ma — jak ten sługa boży z Biblii — złożyć sprawozdanie z każdego powierzonego mu grosza. Wydawanie czegokolwiek na cele służące nie chwiile Bożej, lecz własnej przyjemności jest więc rzeczą budzącą przynajmniej kontrowersje¹. Któż, jeśli tylko nie ma zamknie ych oczu. nie miał okazji spotkać przedstawicieli takiego sposobu myślenia, lakże obecnie². Teoria z o-b o w i ą z a ń czlowiUka w stosunku do powierzonych mu dóbr — którym jest podporządkowany jako zaledwie ich zarządca, czy wręcz »maszynka do ich pomnażania* — ciążyła nad całym życiem purytanina. In większy staje się majątek, tym cięższe jest G^śli ascetyczne! kształtowanie życia wychodzi z prób zwycięsko) uczucie odpowiedzialności za to, by go dla chwały Bożej utrzymać w stanie nieuszczuplonym, a nawet ciągłą pracą pomnożyć./

Geneza tego stylu życia sięga korzeniami, jak wiele innych składników współczesnego ducha kapitalizmu, do średniowiecza³'⁴, ale dopiero w jetyce ascetycznej protestantyzmu znalazł on konsekwentnie elypzne uzasadnienie. Jego znaczenie dla rozwoju kapitalizmu jest jednoznaczne⁵. Asceza protestancka (mo-żerny to już chyba podsumować) działała więc całym swym impetem przeciwko niefrasobliwemu jkorzystaniu z majątku i ograniczała konsumpcję — zwłaszcza dóbr luksusowych. Natomiast, w efekcie psychologicznym, pozbawiała sam fakt nabywania dóbr zahamowań nałożonych przez etykę tradycjonalistyczną. Rozsadzała więzy krępujące dążenie do zysku, nie tylko je legalizując, lecz wręcz uznając za miłe Bogu. /Walka przeciwko przyjemnościom cielesnym i trzymanie się dóbr materialnych nie była — jak to prócz pury-tanów podkreśla wyraźnie także wielki apologeta kwakrów, Barclay — walką przeciwko racjonalnemu ich nabywani u, lecz kierowała się przeciwko nieracjonalnemu ich używaniu, co obejmowało przede wszystkim ubóstwianie tworów doczesnych²¹⁸ i naganne, tak wyraźne w feudalizmie, widoczne formy luksusu. W to miejsce zalecano racjonalne, miłe Bogu, utylitarystyczne używanie majątku dla celów jednostki i zbiorowości. Pogląd ten nie narzucał więc umartwiania się²¹⁷, lecz tylko zużywanie majątku na rzeczy konieczne i praktycznie pożyteczne.

Pojęcie comfort zakreśla w charakterystyczny sposób krąg etycznie godziwych celów zastosowania. Nie jest przypadkiem, że najwcześniej i najwyraźniej obserwuje się rozwój stylu życia opartego na tym pojęciu właśnie u najbardziej konsekwentnych ^{6 4}

1

   Por. r.p. znany opis pułkov hika Hutchinsona w napisane] przez wdowę po nim biografii. Po przedstawieniu wszystkich inót rycerskich i skłonności do życiowych uciech pisze: *»Byl on bardzo schludny, czysty i iyslyngowany, ale bardzo szybko odrzucił wszystko, co było kosztowne..." Całkiem podobny jest ideał światłych i wykształconych purytanów, który każe oszczędzać dwie rzeczy: a) czfs i b) wydatki r.a -pompę- i przyjemności — o czym mówi B»xler w mowie pogrzebowej Ku czci Mars' Hammer.

2

   Oddzielanie warsztatu, kai toru i w ogóle -interesu- od życia prywatnego, tendencja do czynienia z "interesu- pewneg) rodzaju corpus mysticum, były powszechne.

3

   Oddzielanie warsztatu, kar toru i w ogóle -interesu- od życia prywatnego, tendencja do czynienia z -interesu- pewneg i rodzaju corjms mysticum, były powszechne.

4

konieczności zarabiania. Dziś jest to już raczej czysto -teoretyczna- bańka mydlana.

2l(i) To jest właśnie — i trzeba to ciągle podkreślać — ostateczny i decydujący motyw religijny (obok czysto ascetycznych motywów umartwiania ciała), który ze szczególną wyrazistością występuje u kwakrów.

217) Umartwianie odrzuca Baxtcr całkowicie, motywując to podobnie jak jezuici: masz zapewnić ciału to, co dla r.iego niezbędne — inaczej staniesz się jego niewolnikiem.

13 — Eryka...

5

Trafnie wskazywał na ter' fenomen w swoim Kapitalismus... Sombart. Trzeba tylko zaznaczyć, że akumulacja maj; tkowa bierze się z dwu bardzo różnych źródeł psychologicznych. Jedno sięga początkami najdawniejszej starożytności i znajduje wyraz bardziej w fundacjach majątkowych, rodowych, niż w dążeniu do tego, by umrzeć jako człowiek majętny. Dąży do zabezpieczenia stanu ■ majątku- nawet za cenę naruszenia osobistych interesów wielu dziedziczących potomków. W t jch przypadkach, oprócz chęci prowadzenia idealnego życia aż do śmierci, chodzi o zachował je splendor familia#, a więc o pewną próżność fundatorów —

6

zatem, w gruncie rzeczy, o cele egocentryczne. Inaczej jest z motywacją -mieszczańską-, z którą mamy tutaj do czynienia. Ascetyczna zasada -masz sobie odmawiać- przekształca się w pozytywną regułę kapitalizmu — -masz nabywać, pomnażać® — rodzaj kategorycznego imperatywu. Motywem purytanów jest jedynie chwała Boża i własny obowiązek, nie zaś ludzka próżność. Dziś jest to tylko obowiązek wobec -zawodu- (powołania). Komu sprawia przyjemność ilustrowanie skrajnych konsekwencji tego sposobu myślenia, r.iech sobie przypomni teorię niektórych miliarderów amerykańskich, że zdobytych miliardów nie n a I e-ż y pozostawiać dzieciom, by nic pozbawiać ich etycznego dobrodziejstwa własnej pracy